Το μυθιστόρημα το διάβασα το 2015, 6η χρονιά της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα. Είχα ξεκινήσει τη χρονιά διαβάζοντας αμέσως μετά τις εκλογές του Γενάρη τον «Παγκόσμιο Μινώταυρο» του Γιάννη Βαρουφάκη. Στο βιβλίο αυτό ο Βαρουφάκης πρότεινε, για την κατανόηση της εποχής της κρίσης, την ανάγνωση του βιβλίου του Στάινμπεκ «Τα σταφύλια της οργής», το οποίο και διάβασα στη συνέχεια. Αυτό με τη σειρά του προκάλεσε την ανάγνωση και άλλων έργων του Στάινμπεκ και έτσι ήρθε και η σειρά του Κάλντγουελ με τα «Καπνοτόπια».

Το βιβλίο υπήρχε στη βιβλιοθήκη μου καιρό. Το είχα αγοράσει σε ένα από τα παζάρια βιβλίου που γίνονται στην Πλατεία Κλαυθμώνος για 3 μόλις ευρώ. Εκδόσεις Γκοβόστη, Μετάφραση του Άρη Αλεξάνδρου. Όταν ξεκίνησα να το διαβάζω, από την πρώτη σελίδα παραξενεύτηκα με τις ανορθογραφίες που έβλεπα. («φορτομένος», «ναν τα κονομήσει», «απίθοσε», «κοντοζυγόσει», «αμόλοφο», «είσαντε» «περιπλέον», «φαγόσιμο», «ενιοθε»).

Το πρώτο πράγμα που σκέφτηκα είναι ότι το βιβλίο ήταν κακέκτυπο, εκδόθηκε πρόχειρα και δεν είχε φιλολογική επιμέλεια- αν και κάπως παράξενο γιατί η μετάφρασή του ήταν από έναν λογοτέχνη. Το αμέσως επόμενο που σκέφτηκα ήταν ότι ο λογοτέχνης, ως παλιός αριστερός, είχε μάλλον μια ιδιάζουσα άποψη για την ορθογραφία και γι’ αυτό (με άποψη, δηλαδή) έγραφε «ανορθόγραφα». Στην πορεία αισθάνθηκα ότι η ανορθογραφία (και όχι μόνο αυτή αλλά και ο λαϊκός ακατέργαστος λόγος) ταίριαζε απόλυτα στους ήρωες του βιβλίου, λες και κάποιος από αυτούς έγραφε άμεσα την ιστορία τους. Έγινε λοιπόν με σκοπιμότητα; Όπως και να έχει, ταίριαξε απόλυτα με το μυθιστόρημα.

Μέσα στις 173 σελίδες του βιβλίου, με λιτότητα, ακρίβεια και πληρότητα περιγράφεται μια ολόκληρη εποχή στην Αμερική και σκιαγραφούνται πολλοί ανθρώπινοι χαρακτήρες. Είναι η εποχή του κραχ και οι ήρωες ανήκουν στη φτωχή αγροτιά του νότου. Είναι η εποχή που τα μπαμπακοχώραφα έχουν πλέον εξαντληθεί και δεν δίνουν σοδειά. Γίνονται, λοιπόν, καπνοχώραφα κι αυτά τα καλλιεργούν οι πρώην ιδιοκτήτες τους αλλά ως φτωχοί κολλήγοι πλέον. Κι αυτοί, αν και βλέπουν ότι δεν προχωράει τίποτε, δεν υπάρχει ελπίδα για καλλιέργεια που να μπορούν να την αντέξουν, συνεχίζουν μένοντας εκεί, στη γη που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν, με την ελπίδα ότι αύριο η μέρα θα είναι διαφορετική. Ο νέος ιδιοκτήτης λοχαγός Τζον, έχει παρατήσει τα άγονα κτήματα στους κολλήγους και έχει εγκατασταθεί στην Ογκάστα, τη γειτονική πόλη. Κι οι καλλιεργητές, έρμαιο της μοίρας τους, της άγνοιάς τους και των δανειστικών εταιρειών, παλεύουν να επιβιώσουν με το τίποτα, μέσα στην απόλυτη ένδεια.

Τα περισσότερα δρώμενα ξετυλίγονται γύρω από την καλύβα των Λέστερ. Είναι εκεί ο Τζήτερ Λέστερ, ο οποίος αρνείται να δουλέψει οπουδήποτε αλλού εκτός από το χωράφι του («εγώ έχω φάρμα, δεν είμαι κανάς ξυλάς») και η γυναίκα του η Άντα, η οποία το μόνο που ονειρεύεται είναι να έχει ένα καλό καθαρό φόρεμα για όταν πεθάνει (62). Λίγο πιο μακριά ζει ο Λοβ Μπένση, παντρεμένος με τη μικρή, όμορφη, απρόσιτη Περλ, μικρότερη θυγατέρα του Τζήτερ. Στη σκηνή εμφανίζεται και η αυτοανακηρυχθείσα ιεροκήρυκας χήρα Μπέση που «γουστέρνει» να παντρευτεί (60) και το καταφέρνει να πάρει έναν νεότερό της,τον Ντιουντ, γιατί έχει λεφτά αλλά και επειδή ο κύριος Ημών της είπε να τον παντρευτεί (81). Ο Ντιούντ, ο νεαρός της οικογένειας Λέστερ, το μόνο για το οποίο ενδιαφέρεται είναι να οδηγεί ένα αυτοκίνητο, κι όταν καταλαβαίνει ότι η ιεροκήρυκας Μπέση θα του το εξασφαλίσει, δε διστάζει να την παντρευτεί. Στη σκιά της οικογένειας Λέστερ η ανύπαντρη Έλη Μαίη, με το λαγόχειλο, γιατί η εγχείρηση που θα μπορούσε να την ομορφύνει δεν έγινε ποτέ- η πληγωμένη νέα γυναίκα που το σκάει κάποια στιγμή από το πατρικό της (108). Μέσα στην οικογένεια, αλλά στο περιθώριό της, σαν παρείσακτη, φόρτωμα και βάρος στην οικογένεια, ζει η γριά βάβω, προσπαθώντας να επιβιώσει στα κλεφτά από τα υπολείμματα του φαγητού της οικογένειας.

Το σκηνικό φαίνεται θλιβερό και μίζερο, η φτώχεια και η αθλιότητα κυριαρχούν, τα κίνητρα των ανθρώπων περιορίζονται σε ό,τιδήποτε θα τους προσφέρει έστω και πρόσκαιρα μια ελάχιστη υλική βελτίωση της ζωής τους γι΄αυτό και ο κυνισμός κυριαρχεί.

Οι ήρωες θυμίζουν τον στίχο του Βάρναλη «Δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα,προσμένουμε, ίσως, κάποιο θάμα». ( Οι Μοιραίοι). Δεν είναι συμπαθείς, αλλά δεν μπορεί να πει κανείς ότι νιώθει απέχθεια γι’ αυτούς. Η παρουσίαση της κατάστασής τους δημιουργεί μια αρχική αρνητική εικόνα, η οποία καταλήγει στο να δημιουργήσει σκέψεις πάνω στο ποιος ευθύνεται για την κατάσταση αυτή. Χωρίς να απαλείφεται η προσωπική ευθύνη των ηρώων για ότι τους συμβαίνει, δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει ότι πρόκειται για ανθρώπους στερημένους, βασανισμένους, αφρόντιστους, οι οποίοι γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης πολύ εύκολα και αυτό αν συνδυαστεί με την αμορφωσιά τους αλλά και τις συνθήκες που επικρατούν στο φυσικό και οικονομικό περιβάλλον, δημιουργεί καταστάσεις που είναι δύσκολο να τις διαχειριστεί κανείς.

Έτσι, λοιπόν, δίπλα στην απέχθεια για πράξεις που κάνουν οι ήρωες υπάρχει και μια λύπηση γι’ αυτούς αλλά ταυτόχρονα και η αίσθηση ότι ήταν αδύνατο να το αντιμετωπίσουν από μόνοι τους.

Δεν υπάρχει λύση σε μια τέτοια κατάσταση παρά μόνον η ολοκληρωτική καταστροφή/ ανατροπή και το ξαναγέννημα από την αρχή. Τι μπορεί να το πετύχει αυτό; Μια επανάσταση, μια φωτιά που θα κατακάψει τα πάντα για να γεννηθεί το καινούριο από τις στάχτες.