Ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης (12ος αι.) ως όνομα παραπέμπει σχεδόν αυτόματα στη φιλολογική επιστήμη, καθώς αποτελεί το σημαντικότερο ομηριστή του βυζαντινού Μεσαίωνα. Αλλά ο ιεράρχης αυτός είναι εξίσου διάσημος για το αναμορφωτικό του έργο στον τομέα ευθύνης του, την εκκλησία και το μοναχισμό. Το συγγραφικό του έργο λοιπόν στον τομέα αυτό, ενώ είναι εντυπωσιακό, παραμένει άγνωστο στο ευρύτερο κοινό -άγνωστο και για τη θεολογική του εμβρίθεια αλλά και για τη λογοτεχνική του αξία. Και ο σημερινός αναγνώστης θα εκπλαγεί όταν διαπιστώσει ότι η μαγική μεταμόρφωση του λόγου σε λογοτεχνία δεν μπορεί να συγκρατηθεί κάτω από κανένα γλωσσικό ένδυμα -ούτε υπό το αττικίζον (και με θεολογική πρόφαση) βυζαντινό γλωσσικό ιδίωμα.
Εντυπωσιακή επιβεβαίωση για την παραπάνω παρατήρηση αποτελεί η πραγματεία του Ευσταθίου, Επίσκεψις βίου μοναχικού, που εδώ της προσάπτεται ο επίτιτλος «Τι φλυαρεί ο μέγας παπάς», παρμένος από μια απαξιωτική φράση που ο ίδιος ο ιεράρχης αναφέρει ότι πολύ συχνά έλεγαν σε βάρος του οι πολλοί και ποικίλοι επικριτές του.
Η Επίσκεψις βίου μοναχικού αποτελεί μια διεισδυτική και απίστευτα τολμηρή καταγραφή της εξαθλίωσης του μοναχικού ιδεώδους -ευτυχώς όχι παντού- κατά το βυζαντινό 12ο αιώνα, από τη μια, και από την άλλη μια αγωνιώδη επιχείρηση διόρθωσης του κακού με βάση την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση.
Το έργο αυτό, αν εξαιρέσει κανείς μια γερμανική μετάφραση των μέσων του 19ου αιώνα, σε καμιά γνωστή ευρωπαϊκή ή άλλη γλώσσα -ούτε φυσικά στη νεοελληνική- δεν είχε μέχρι σήμερα αποδοθεί. Έτσι η ανάληψη αυτού του επίπονου εγχειρήματος από τον φιλόλογο Φάνη Καλαϊτζάκη έρχεται να καλύψει ένα πραγματικό κενό. Το κείμενο είναι φωτοανατύπωση της πρώτης και μοναδικής μέχρι σήμερα έκδοσης του Th. L. Fr. Tafel, Eustathii Thessalonicensis Opuscula (ανατ. Verlag Adolf M. Hakkert, Amsterdam 1964) του έτους 1832. εδώ, αντικριστά προς το κείμενο παρατίθεται η νεοελληνική απόδοση, ενώ στο τέλος παρατίθενται πλούσια φιλολογικά, ιστορικά και ερμηνευτικά σχόλια αλλά και βιβλιογραφία. Όλων αυτών προηγείται μια μακρά Εισαγωγή, μέσα από την οποία ο σημερινός αναγνώστης «ξεναγείται» στις πολιτικές, κοινωνικές και πνευματικές εξελίξεις του βυζαντινού 12ου αιώνα τόσο στην πρωτεύουσα όσο και στην περιφέρεια του βασιλείου της Ρωμανίας, όπως αποκαλούσαν τότε τη Βυζαντινή αυτοκρατορία οι κάτοικοί της.