Πολυξένη Βελένη-Το ζαρκάδι του Ολύμπου-εκδόσεις Καστανιώτη

Γράφει η Μάγδα-Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

Η Πολυξένη Βελένη γεννήθηκε, μεγάλωσε και σπούδασε Αρχαιολογία και Θέατρο στη Θεσσαλονίκη, υποκριτική στο Κέντρο Θεατρικής Έρευνας, πρακτική και θεωρία του Θεάτρου στο Παρίσι. Ήταν για δώδεκα χρόνια (2006-2018) διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης. Ανέσκαψε σε αρχαιολογικούς χώρους της Θεσσαλονίκης, καθώς και της Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας. Έγραψε οκτώ αρχαιολογικές μονογραφίες και πολλά άρθρα σε περιοδικά, επιμελήθηκε ογδόντα αρχαιολογικές εκδόσεις. Οργάνωσε περί τα ογδόντα πέντε συνέδρια και πάνω από εκατόν πενήντα αρχαιολογικές εκθέσεις. Έκανε εκπομπές στο ραδιόφωνο, ατομικές και ομαδικές εκθέσεις ζωγραφικής, έγραψε αρχαιολογικά σενάρια για την τηλεόραση, επιφυλλίδες σε εφημερίδες, στίχους για τραγούδια, θεατρικά έργα. Δημοσίευσε τρεις ποιητικές συλλογές και μία συλλογή αρθρωτών διηγημάτων. Έχει τιμηθεί με διακρίσεις και βραβεία για τη συνεισφορά της στον πολιτισμό και είναι επίτιμη διδάκτορας της Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης. Διδάσκει σε πανεπιστημιακά ιδρύματα της Ελλάδας και του εξωτερικού. Από το 2018 έως το 2023 ήταν γενική διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς (Υπουργείο Πολιτισμού).

Ένα υπέροχο ιστορικό μυθιστόρημα μας φέρνει η συγγραφέας Πολυξένη Βελένη μέσα από τις εκδόσεις Καστανιώτη. «Το ζαρκάδι του Ολύμπου». Μέσα από τις 409 σελίδες του, που θα αγαπήσουν οι αναγνώστες, λάτρεις του είδους. Μέσα από την οπτική της ματιά, μας ξετυλίγει το κουβάρι της ιστορίας που ίσως κάποιοι δεν γνωρίζουν άρα θα μάθουν αλλά και όσοι γνωρίζουν, θα ξαναθυμηθούν και θ’ απολαύσουν το ταξίδι όπως το έζησε η οικογένεια που πρωταγωνιστεί και έζησε μέσα στη δίνη των γεγονότων του 20ου αιώνα. Ο ξεριζωμός της από την Ραιδεστό, οι τύχες και οι ζωές των λαών που έζησαν την πικρή ανταλλαγή όπως όριζε η συνθήκη της Λωζάννης, για τις δυο Ελλάδες, τις δυο πατρίδες, που για τη μια ήταν Τουρκόσποροι και για την άλλη Γκιαούρηδες, η πλούσια ζωή που άφησαν, η αρχή μιας νέας και δύσκολης αρχής στη πολυφυλετική Θεσσαλονίκη. Το βιβλίο χωρίζεται σε εφτά κεφάλαια, που στο καθένα τα συναισθήματα σου δοκιμάζονται και οι περιγραφές εναλλάσσονται συνεχώς, ώστε ο αναγνώστης κυριολεκτικά να το «ρουφήξει». Ραιδεστός, Θεσσαλονίκη, ‘Όλυμπος, Κατερίνη, Ραιδεστός-Θεσσαλονίκη και Θεσσαλονίκη-Νέα Υόρκη. «Τη γνώση δεν διαλέξαμε μέσα απ’ την περιπέτεια, δεν ήταν πεθυμιά μας να εγκαταλείψουμε τα χώματά μας, τ’ άγια, τα δικά μας και να βρεθούμε σε πόλεις (α)πόλεις, σε γαίες ξένες, μακρινές, κι ανοίκειες, ικέτες πάναγνοι, με τα χέρια υψωμένα στο κενό.».Έτσι προλογίζει η συγγραφέας το βιβλίο της. Με ένα απόσπασμα, μεταξύ άλλων, από το βιβλίο της ιδίας, “Το λίγο του χρόνου” σε ένα ποίημα με τίτλο “Ικέτες» του 2016. Η οικογένεια του Κωνσταντή Αβραάμ και της Φιλομήλας Καλλιγά η οποία έγκαιρα φεύγει από τη Ραιδεστό, ατμοπλοϊκώς για Θεσσαλονίκη, παίρνοντας μαζί της την κινητή περιουσία της, χωρίς να υπακούσει τους όρους της συνθήκης. Μέχρι η οικογένεια να τακτοποιηθεί στη Θεσσαλονίκη, στην περιοχή του Βαρδάρη, με όλες τις συγκρίσεις των δυο πόλεων που κουβαλά στην καρδιά και τη μνήμη, έρχεται ο Β’ παγκόσμιος πόλεμος, το αλβανικό μέτωπο, η γερμανική κατοχή, ο εμφύλιος, η Εθνική Αντίσταση και το κυνηγητό. Η Ελλάδα, η Θεσσαλονίκη, η οικογένεια για άλλη μία φορά αλλάζουν μορφή. Η δικτατορία, η μεταπολίτευση, το νέο πρόσωπο του τόπου με τη δημοκρατική αλλαγή. Η συγγραφέας μέσα από τους ήρωές της μας ιστορεί τα ιστορικά γεγονότα που έδρασαν εκείνη την εποχή. Μας περιγράφει πως ήταν τότε η Θεσσαλονίκη, τις γειτονιές της στο διάβα των χρόνων, τις καθημερινές τους συνήθειες. Μας διηγείται τη μεγάλη πυρκαγιά στη συνοικία Κάμπελ, για το ΟΧΙ του Μεταξά, τον τριπλό ρόλο του, ως φίλος των ξένων, για τον Μέρτεν και τον Κόρετς, για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τα τρένα του θανάτου, για τον καπετάν Βλαχάβα, για τον Άρη Βελουχιώτη.

Ο ήρωας της ο Κωνσταντής λέει στους γιους του, στη 234: «Μην ανακατεύεστε εσείς με τις πολιτικές και τις ιδεολογίες. Κανένας δεν ωφελήθηκε, τα ανακατώματα αυτά, φέρανε τον κόσμο άνω-κάτω, και οι άνθρωποι δεν ξέρουνε που να πάνε, ποιον να πιστέψουν, ποιον να υποστηρίξουν..». Ακόμη το μυθιστόρημα μας μιλά για το αντάρτικο στα Πιέρια, για τους Τριεψιλίτες στη Θεσσαλονίκη και το κακό που σκόρπισαν, για τα μαρτυρικά χωριά, για τον Εθνικό Διχασμό, για την αιώνια κόντρα Βορειοελλαδιτών και Παλιοελλαδιτών. Μας ανεβάζει στις κορφές του Ολύμπου, μας περιγράφει τα προξενιά των γιων του, για τις ελπίδες, τις διχόνοιες, για τη Φρειδερίκη, το παλάτι, τον Καραμανλή, για το κάψιμο των φακέλων, που γράφει χαρακτηριστικά: «Χάσαμε την ευκαιρία να δούμε ποιοι και πόσοι μας χαβιέδιαζαν, ποιοι ήταν οι ρουφιάνοι όλα αυτά τα χρόνια, που εξαιτίας τους μας είχανε στα μαύρα κατάστιχα». Αλλά και για την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, επί πρωθυπουργίας Ανδρέα Παπανδρέου. Μας φτάνει στην πρόσφατη ιστορία και μας υπενθυμίζει τα γεγονότα, όσοι τα έχουμε ξεχάσει. Η συγγραφέας μας ταξιδεύει στην Κατερίνη, ένα χωριό τότε, με φτώχια φανερή παντού, με τα ίχνη του εμφυλίου ακόμη ορατά από τις υλικές καταστροφές και την οικονομική ανέχεια, και ιδιαίτερα στη συνοικία των Ευαγγελικών, μια νεόκτιστη μεταπολεμικά συνοικία, στη βορειοδυτική πλευρά της πόλης, όπου είχαν καταλήξει μεγάλο κομμάτι Ευαγγελικών της Μικράς Ασίας. Εκεί μένουν ο Ζαχαρίας και η Όλγα, που μετακόμισαν από τον Τρίλοφο, οι φίλοι του από το βουνό και μας μεταφέρει νοερά στη ζωή εκείνης της εποχής. Και πολλά-πολλά άλλα, που διαβάζονται ως παραμύθι αλλά δυστυχώς δεν είναι. Καλοδουλεμένο βιβλίο, ο λόγος ρέει, αλλά συγχρόνως αιχμηρός, που δεν χαρίζεται στα πρόσωπα της ιστορίας. Εκτός από τον άνεμο των ιστορικών γεγονότων που βολοδέρνει τη χώρα, «χτίζει» λεπτοδουλεμένα τους χαρακτήρες των ηρώων της. Ο Κωνσταντής είναι πατριαρχικός, αφέντης όλων. Ένας άνθρωπος που θέλει να τα έχει καλά με όλους, ιδιαίτερα με τους κατακτητές, που δεν επιθυμεί φασαρίες, κρατώντας όμως την ιδεολογία του. Η γυναίκα του η Φιλομήλα, υποταγμένη στις εντολές του, υποταγμένη στο μεγάλωμα των παιδιών, φέρνοντας πάνω της όλες τις ευθύνες. Πολύ δυνατά τα μηνύματα που βγαίνουν από τη στάση της μέσα στην οικογένεια. Οι τρεις γιοι του, θαρρείς πως δεν βγήκαν από την ίδια μάνα, είναι διαφορετικοί χαρακτήρες. Οι δυο μεγάλοι του γιοι κοιτούσαν την περιουσία του πατέρα, θέλοντας να αποσπάσουν την περιουσία που δικαιούνταν ο τρίτος και μικρότερος ο Αλκιβιάδης, ο οποίος εμπλέκεται στον αγώνα πληρώνοντας ακριβά το τίμημα. Μετά την απελευθέρωση, ο Εμφύλιος χαράζει διαφορετικούς δρόμους για πολλούς στη χώρα. Ο Αλκιβιάδης, φύση επαναστατική, που αγαπά τη λευτεριά, ανεβαίνει στο βουνό για να αγωνιστεί για την πατρίδα. Με όλα τα επακόλουθα που βίωσε τα δύσκολα χρόνια του εμφυλίου. Τα αδέλφια του Αλκιβιάδη, ο Γιάννος και ο Αγγελής, και ο θείος τους ο Αναστάσης, ήταν ήρωες που δεν συμπάθησα, χωρίς να θέλω να πω ότι δεν είναι καλογραμμένοι, αληθινοί. Υπάρχουν και σήμερα μέσα στην κοινωνία μας. Άλλοι ήρωες είναι η Φλωράνς, η αδελφή του Κωνσταντή Ερμιόνη, ο Ζαχαρίας και η Όλγα από τον Τρίλοφο Πιερίας, οι Εβραίοι φίλοι του Αλκιβιάδη, η Ραχήλ και ο Ελιάν, αλλά και ο συγγραφέας Έρνεστ Χέμινγουέι, που τότε ήταν δημοσιογράφος, ανταποκριτής στην Ελλάδα και φίλος της οικογένειας Αβραάμ. Σημαντικό ρόλο παίζουν στην ιστορία και οι δευτεραγωνιστές, όπως οι υπηρέτριες της οικογένειας αλλά και οι γείτονες, που με τις μικρές καθημερινές ιστορίες τους, κάνουν το βιβλίο πιο ζωντανό, αποφορτίζοντας το από την ιστορία. Τα μέλη της οικογένειας βιώνουν ανεπάντεχες ανατροπές που θα φέρουν τα άνω-κάτω στη ζωή τους, στενά συνυφασμένες με τη χώρα. Η συγγραφέας, έχει και την ιδιότητα της αρχαιολόγου, δεν κρύβει την πίκρα της και αφήνει έντονο το στίγμα της. Όπως στη σελίδα 169 και 338, με τη ραγδαία ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης, κρύβοντας τα αρχαία στα θεμέλια των πολυκατοικιών. «Ποιος νοιαζόταν πάλι για την ίδια την ιστορία της πόλης, όλοι κοιτούσαν να βολευτούν, να επιβιώσουν, ή ακόμη να ανέλθουν με κάθε τρόπο και μέσο στα σκαλιά της κοινωνικής καταξίωσης». Η συγγραφέας ξαναγράφει την ιστορία με θάρρος, με τιμιότητα, χωρίς να κρύψει μυστικά ή ξεχασμένες αλήθειες, για να ευχαριστήσει κάποιους αναγνώστες. Το πεπρωμένο παίζει μαζί τους περίεργα παιχνίδια. Αναπάντεχες αποκαλύψεις, ανατροπές στο τέλος φέρνουν την εγγονή αντιμέτωπη με την ειρωνεία της μοίρας. Θέλοντας να αποφύγω τυχόν αποκαλύψεις, εύχομαι να είναι καλοτάξιδο κυρία Βελένη.