«Ο Κρητικός Πόλεμος, που διήρκεσε, όπως είναι γνωστό, είκοσι πέντε περίπου χρόνια (1645-1669) με μεγάλες ανθρώπινες απώλειες και ο οποίος συντάραξε τον χριστιανικό κόσμο, πήρε στην εξέλιξή του τον χαρακτήρα ενός αγώνα της Δύσης εναντίον των Οθωμανών Τούρκων. Ως θεμελιώδη αιτία είχε τη μακρόχρονη αντιπαλότητα ανάμεσα στη Βενετία, που βρισκόταν την περίοδο αυτή σε οικονομική παρακμή, και την Οθωμανική Αυτοκρατορία που ήθελε να επιβεβαιώσει τη στρατιωτική της ανάκαμψη με την κυριαρχία της στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, ελέγχοντας το θαλάσσιο εμπόριο και τις μεταφορές από και προς την Κωνσταντινούπολη. Πρόκειται στην ουσία για έναν μακροχρόνιο πολεμικό αγώνα της χριστιανικής Δύσης εναντίον του οθωμανικού επεκτατισμού, ο οποίος είχε ως αφορμή ένα συνηθισμένο πειρατικό: το 1644, ναυτική δύναμη Ιωαννιτών ιπποτών αιχμαλώτισε ανάμεσα στη Ρόδο και την Κρήτη ένα οθωμανικό καράβι με προσκυνητές που πήγαιναν στη Μέκκα. Ο ι Τούρκοι, λίγους μήνες μετά το επεισόδιο αυτό, που πήρε στη συνέχεια και διαστάσεις θρύλου ως προς τα πρόσωπα που αιχμαλωτίστηκαν, και από τη στιγμή που σύμφωνα με μαρτυρίες οι πειρατές βρήκαν καταφύγιο στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, άλλαξαν αιφνιδιαστικά τα επιχειρησιακά τους σχέδια και στις 23 Ιουνίου 1645 αποβιβάστηκαν στον κόλπο Χανίων, κοντά στο μοναστήρι της Παναγίας στη Γωνιά. Δύο μήνες αργότερα, στις 22 Αυγούστου, η πόλη παραδόθηκε και οι Οθωμανοί άρχισαν σιγά σιγά να εδραιώνουν την παρουσία τους στη μεγαλόνησο. Τον επόμενο χρόνο παραδόθηκε επίσης το Ρέθυμνο (13 Νοεμβρίου 1646), για να ακολουθήσει η σταδιακή κατάληψη της κεντρικής και ανατολικής Κρήτης, ο πλήρης έλεγχος της κρητικής υπαίθρου και η απομόνωση του Χάνδακα. Το 1648 άρχισε η πολιορκία της κρητικής πρωτεύουσας που κράτησε εικοσιένα ολόκληρα χρόνια, φαινόμενο μοναδικό στην παγκόσμια ιστορία ως προς τη διάρκειά του. Την εικόνα της φρίκης στην επιθανάτια αγωνία της πόλης από τους σφοδρούς βομβαρδισμούς κατά την τελευταία φάση του πολυετούς αποκλεισμού δίνει με χαρακτηριστικούς στίχους ο Μαρίνος Τζάνες Μπουνιαλής στο ποίημά του Κρητικός Πόλεμος:

Βροχή τές πέτρες ρίχνει μου, τσί μπάλες σά χαλάζι,
ἀστροπελέκια λουμπαρδιές καί νά μηδέ σκολάζει.
Ἀφάνισέ μου τσ\' ἐκκλησιές, τούς πύργους εἶχε ρίξει
κι ὡσάν σιφούνι ἔτρεχε νά μέ καταρουφήξει.
Τούς ἄρχοντες ἐσκότωσε καί φόβον εἶχαν πάρει,
καί τούς σολντάδους τούς καλούς ὁπού \'χανε τή χάρη.
Ἄνθρωπος δέν ἐπήγαινε σέ σπίτι νά κοιμάται,
οὒτε ποθές νά προπατεί καί νά μηδέ φοβᾶται.
Ὃλη θλιμμένη βρίσκομαι, γιατ\' εἶμαι στολισμένη
κορμιά νεκρά Χριστιανῶν καί καταματωμένη.
.........................

κορμιά ἐθώρειες ξαπλωτά, κομμάτια καμωμένα,
κεφάλια, χέρια καί μεριά κ\' ἢτονε χωρισμένα˙
ἄθαφτους τούς ἀφήνασι, γιατί δέν εἶχαν τόπο
καί λύπηση δεν ἢτονε στά κάλλη τῶν ἀνθρώπω.
(497, 1-10, 17-20)

Ο Χάνδακας έπειτα από επίπονες διαπραγματεύσεις Βενετών και Οθωμανών, παραδόθηκε με συνθήκη που υπογράφηκε τον Σεπτέμβριο του 1669. Μάλιστα χάρη σε έναν όρο της οι Βενετοί εγκαταλείποντας το νησί πήραν μαζί τους κειμήλια ανυπολόγιστης αξίας και βενετικά αρχεία, πολύτιμη πηγή της κρητικής ιστορίας κατά την περίοδο της βενετοκρατίας. Σήμερα απόκεινται κυρίως στην πόλη της Βενετίας και ελάχιστα δείγματά τους αποτυπώνονται στον παρόντα τόμο...»

(από το εισαγωγικό σημείωμα)