Είμαστε στον Απρίλιο του 1984 και ο Ουίνστον Σμιθ αγοράζει κρυφά ένα ημερολόγιο και μια πένα. Ο Μεγάλος Αδελφός βλέπει τα πάντα, το Κόμμα εξουσιάζει το παρελθόν, το παρόν και τη σκέψη. Κι όμως ο Ουίνστον αρχίζει να γράφει τους προβληματισμούς και τις ανασφάλειές του, να εξωτερικεύει τις αμφιβολίες του. Τυχαία γνωρίζει μια κοπέλα και κάνουν απελπισμένες προσπάθειες να βρεθούν. Ταυτόχρονα οι φήμες οργιάζουν πως κάπου υπάρχει μια οργάνωση που ετοιμάζει την ανατροπή του καθεστώτος. Το προφητικό, ανατριχιαστικό μυθιστόρημα του George Orwell κυκλοφόρησε σε νέα μετάφραση και με αξιέπαινο, χαρακτηριστικό εξώφυλλο.

Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1949 (γράφτηκε το 1948 και ο τίτλος αποτελεί αντιστροφή του έτους) αλλά ήταν σα να διάβαζα από θέμα γραφής, εξελίξεων και ιδεών ένα κείμενο σημερινό. Απανωτά γεγονότα, συναρπαστική αφήγηση, ρεαλισμός, ενδιαφέροντες διάλογοι και ανατροπές συγκροτούν ένα κείμενο που με άφησε με κομμένη την ανάσα. Το κείμενο αντικατοπτρίζει τις στρατοκρατικές δικτατορίες και τα απολυταρχικά καθεστώτα που κυριάρχησαν αμέσως μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, τις μαζικές ηλεκτρονικές παρακολουθήσεις, τον χειρισμό των ψευδών ειδήσεων και πολλά άλλα περιστατικά που βιώνουμε εντονότερα τον 21ο αιώνα, για να μην αναφερθώ στα τηλεπαιχνίδια τύπου Big Brother. Και παντού υπάρχουν μεγάλες αφίσες ενός άντρα με τραχιά χαρακτηριστικά και μεγάλο μουστάκι που γράφουν «Ο Μεγάλος Αδελφός σε βλέπει».

Ο Ουίνστον Σμιθ, λοιπόν, ετών 39, αγόρασε κρυφά ένα τετράδιο και βρήκε μια εσοχή στο διαμέρισμά του για να αρχίσει να γράφει ημερολόγιο, κάτι που δεν ήταν παράνομο εφόσον δεν υπήρχαν πια νόμοι αλλά παρ’ όλ’ αυτά μια τέτοια κίνηση τιμωρούνταν με θάνατο ή είκοσι πέντε χρόνια καταναγκαστικά έργα. Γιατί να γράψει ημερολόγιο; Υπήρχε λόγος ή έστω κάποιο νόημα; Τι απέγινε άραγε η οικογένειά του, οι γονείς και η γυναίκα του μα κυρίως οι αναμνήσεις του; Οσμές, στιγμές, οπτικά ερεθίσματα που εισβάλλουν στη ζωή κατά την ανάγνωση τον γυρνάνε στην παιδική του ηλικία, όμως με τόσο ασαφή τρόπο που προσπαθεί να καταλάβει αν όντως υπήρξαν όλα αυτά ή είναι όνειρα. Παράλληλα, αργά και με κάθε προφύλαξη λαμβάνει χώρα μια τρυφερή ερωτική ιστορία που ένιωσα πως ήταν μια πολιτική πράξη, ένα αντίποινο για τη στερημένη ζωή που χάριζε ο Μεγάλος Αδελφός!

Τα γεγονότα διαδραματίζονται στο Λονδίνο, την κεντρική πόλη της Πρώτης Ζώνης Αέρος, της τρίτης πιο πυκνοκατοικημένης επαρχίας της Ωκεανίας, η οποία βρίσκεται σε πόλεμο πότε με την Ευρασία και πότε με την Ασιατολή. Το Υπουργείο Αλήθειας όπου εργάζεται ο Σμιθ έχει ως αντικείμενο την ειδησεογραφία, την ψυχαγωγία, την εκπαίδευση και τις καλές τέχνες (μάλιστα, στον Τομέα Μυθοπλασίας λειτουργούν μηχανές που γράφουν μυθιστορήματα!). Έχουμε επίσης το Υπουργείο Ειρήνης με αντικείμενο τον πόλεμο, το Υπουργείο Αγάπης για την τήρηση της τάξης και το Υπουργείο Αφθονίας για τις οικονομικές υποθέσεις. Συνθήματα: Πόλεμος ίσον ειρήνη, Ελευθερία ίσον σκλαβιά, Άγνοια ίσον δύναμη. Κι όλα αυτά είναι γραμμένα στην Καινογλώσσα, την επίσημη γλώσσα της Ωκεανίας, με δομή και ετυμολογία που επεξηγούνται στο παράρτημα, αν και δε χρησιμοποιούνται στο καθαυτό κείμενο. Προσέξτε, πρόκειται για μια γλώσσα την οποία επιστήμονες μεθοδικά απλοποιούν και φτωχαίνουν, περιορίζοντας αισθητά το λεξιλόγιο!

Σε κάθε διαμέρισμα υπάρχει μια τηλεοθόνη που δεν μπορείς να κλείσεις αλλά μόνο να χαμηλώσεις, η οποία είναι πομπός και δέκτης, μέσω του οποίου κάθε ήχος και θόρυβος του ενοίκου γίνεται αντιληπτός και επιπλέον όσο βρίσκεται στο οπτικό πεδίο της μεταλλικής πλάκας είναι ορατός. Πόσο συχνά ή με ποιο σύστημα συνδέεται η Αστυνομία της Σκέψης με κάθε συσκευή, μόνο να το μαντέψει μπορεί κανείς. Αστυνομικές περίπολοι με ελικόπτερα κοιτούν μέσα από τα παράθυρα του κόσμου. Είναι μια εποχή όπου ο καθένας κρύβει τα αισθήματά του, ελέγχει την έκφρασή του, κάνει ό,τι κάνουν όλοι γύρω του. Αν το Κόμμα έλεγε πως το τάδε ή δείνα γεγονός δεν υπήρξε ποτέ και το ψέμα αυτό που επέβαλλε το παραδέχονταν όλοι, τότε περνούσε στην Ιστορία ως αλήθεια («επανάσκεψη», όπως το λένε στην Καινογλώσσα). Τα μέλη του Κόμματος όταν δεν εργάζονται, τρώνε ή κοιμούνται πρέπει να συμμετέχουν σε ομαδική ψυχαγωγία. Είναι επικίνδυνο να κάνεις κάτι που δείχνει επιθυμία να είσαι μόνος, ακόμη κι έναν περίπατο. Και οι συνθήκες της ζωής; Έλλειψη σε τρόφιμα και καπνό, λιγδιασμένα ρούχα, χτυπημένα έπιπλα, ανύπαρκτη θέρμανση, το νερό κρύο και το σαπούνι τραχύ, αηδιαστικό φαγητό κ.π.ά. Η πρόσβαση στις πληροφορίες είναι ελεγχόμενη και παραποιημένη, η πλύση εγκεφάλου είναι εκ των ων ουκ άνευ κι έτσι το Κόμμα υποδεικνύει, επιβάλλει, χειραγωγεί.

Το μυθιστόρημα βρίθει περιστατικών και χαρακτήρων που όλοι πλέον σήμερα έχουμε συναντήσει και καταλαβαίνουμε τη σημασία τους για το κοινό μας πολιτικό, οικογενειακό και κοινωνικό μέλλον: τύποι συνήθως χαμηλής νοημοσύνης, γεμάτοι ηλίθιο ενθουσιασμό, που δεν αμφιβάλλουν ποτέ και για τίποτα, παιδιά που μεγαλώνουν διψασμένα για αίμα, που παίζουν παιχνίδια μεν αλλά με μια έκφραση που θυμίζει ετοιμοπόλεμους στρατιώτες που μάχονται για το καλό και την αλήθεια του Κόμματος (λαχταράνε να τα πηγαίνουν οι γονείς τους να δουν να κρεμάνε τους Ευρασιάτες ενόχους εγκλημάτων πολέμου, κάτι που γίνεται σχεδόν κάθε μήνα, δε διστάζουν να ρουφιανεύουν τους γονείς τους ακόμη και για μια άστοχη λέξη κλπ.). Η ασφυκτική φαντασιακή δυστοπία που ζει ο Σμιθ αντικατοπτρίζει με τον έναν ή τον άλλον τρόπο σημαντικές κοινωνικές αλλαγές: χειραγώγηση της σκέψης, προπαγάνδα, αγελαδοποίηση, έλεγχος εξουσίας, επιλεκτική μνήμη, «διόρθωση» ή «έλεγχος» άρθρων στα ΜΜΕ και πολλά άλλα. Πάνω απ’ όλα όμως το μυθιστόρημα πρεσβεύει τη διαρκή και αέναη μάχη του ανθρώπου με το σύστημα, με τη μηχανή που εποφθαλμιά στον απόλυτο έλεγχο και στην κατάργηση κάθε ελευθερίας.

Η κοινωνία του «1984» αποτελείται από μέλη του Κόμματος και προλετάριους. Ειδικά για τους τελευταίους, το Υπουργείο Αλήθειας φροντίζει να διαθέτει χαμηλότερου επιπέδου κείμενα, βιβλία και περιοδικά. Η συγκεκριμένη κάστα έχει υποστεί απίστευτη καταπίεση από τους καπιταλιστές πριν την Επανάσταση, αν και τώρα πάλι τα ίδια βιώνουν. Αφημένοι στην τύχη τους, μεγαλώνουν στους δρόμους, δουλεύουν από παιδιά, δεν είναι δύσκολο επομένως να τους ελέγχει το Κόμμα, το οποίο όμως αποφεύγει να τους μυήσει στους κόλπους του γιατί δεν τους θέλει με πολιτική συνείδηση. Ακόμη χειρότερα, το Κόμμα προσπαθεί ευρύτερα να εξουδετερώσει ή τουλάχιστον να σπιλώσει ή διαστρέψει το σεξουαλικό ένστικτο, με την καθαυτή πράξη να θεωρείται απαραίτητη μόνο για τεκνοποίηση. Η στέρηση της σεξουαλικής ζωής δημιουργεί υστερία κι αυτό μπορεί άνετα να μετατραπεί σε πολεμικό πυρετό και αφοσίωση στους αρχηγούς.

Κι όμως, ο Ουίνστον και η Τζούλια γνωρίζονται και προσπαθούν να βρίσκουν τρόπους να απομονωθούν. Μια ανέλπιστη ανακάλυψη τους βοηθάει να στεγάσουν τον έρωτά τους και να γίνουν μέλη μιας συνωμοσίας κατά του Κόμματος. Είναι δύο άνθρωποι με τους οποίους ταυτίστηκα και ένιωσα κάθε γκάμα συναισθημάτων με τις περιπέτειες και τις αναποδιές που βιώνουν. Μέσα από την ιστορία τους ξεπηδάνε εκείνες οι μικρές χαραμάδες ελπίδας, υπομονής και ταυτόχρονα αυταπάρνησης για ένα καλύτερο αύριο που έχουν όσοι βιώνουν τέτοιες απάνθρωπες στιγμές. Θα καταφέρουν λοιπόν να γλυτώσουν από το μάτι του Μεγάλου Αδελφού; Θα πέσει επιτέλους η κυβέρνηση;

Πίσω από τη συνωμοσία κρύβεται ο λαομίσητος Εμάνιουελ Γκόλντστιν, ο Εχθρός του Λαού, κάποτε εξέχουσα φυσιογνωμία του Κόμματος, ο οποίος όμως μετά ανακατεύτηκε με αντεπεναστατικές ενέργειες και καταδικάστηκε σε θάνατο αλλά δραπέτευσε μυστηριωδώς. Φανατικός υπέρμαχος της ελευθερίας, οι διδασκαλίες του επηρέασαν τις προδοσίες, τα σαμποτάζ και τις αποσκιρτήσεις της εποχής. Κατάσκοποι και σαμποτέρ δρουν σύμφωνα με τις οδηγίες του, έχει στήσει ένα μυστικό δίκτυο συνωμοτών με στόχο την ανατροπή της Κυβέρνησης, την Αδελφότητα, κι έχει γράψει ένα βιβλίο χωρίς τίτλο που αποτελεί σύνοψη όλων των αιρέσεων. Το περιεχόμενο του βιβλίου μεταφέρεται αυτούσιο στο κείμενο και περιέχει το μανιφέστο σκέψης του ίδιου του συγγραφέα πάνω στα βασικά δικαιώματα του ανθρώπου: ελευθερία, δικαιοσύνη, ισότητα και δημοκρατική διακυβέρνηση.

Ο George Orwell (πραγματικό όνομα Eric Arthur Blair) γεννήθηκε στη βρετανοκρατούμενη Ινδία το 1903. Το έργο του χαρακτηρίζεται από συνειδητότητα των κοινωνικών ανισοτήτων, αντίθεση στα ολοκληρωτικά καθεστώτα και αφοσίωση στον δημοκρατικό σοσιαλισμό. Τα κείμενά του επηρέασαν εν συνόλω τη σκέψη σε τέτοιο βαθμό που οι ολοκληρωτικές και απολυταρχικές πρακτικές χαρακτηρίζονται οργουελικές ενώ ο Μεγάλος Αδελφός, ο Ψυχρός Πόλεμος και άλλες λέξεις είναι δικές του επινοήσεις. Ξεκίνησε ως ένοπλος της Βρετανικής Ινδικής Αστυνομίας αλλά στη συνέχεια αναθεώρησε και στράφηκε σε μια ζωή παρία. Απέρριψε τον αστικό τρόπο ζωής και ωρίμασε πολιτικά. Συμμετείχε στον Ισπανικό Εμφύλιο, εργάστηκε ως λογοτεχνικός συντάκτης της εφημερίδας Tribune, έγινε διευθυντής της Ινδικής Υπηρεσίας του BBC, που όλες αυτές οι εμπειρίες αποτυπώθηκαν σε δοκίμια, μυθιστορήματα και χρονογραφήματα. Το 1944 έγραψε τη «Φάρμα των ζώων», μια πολιτική αλληγορία εμπνευσμένη από τη Ρωσική Επανάσταση και το 1949 το περίφημο «1984». Πέθανε σχεδόν αμέσως μετά, τον Γενάρη του 1950, από επιδείνωση της υγείας του λόγω της φυματίωσης.

Το «1984» είναι ένα συναρπαστικό, προφητικό μυθιστόρημα με ανατροπές και ρεαλισμό, γεμάτο ιδέες και συμβολισμούς που συγκροτούν τη σημερινή μας κοινωνία και ταυτόχρονα ένα κείμενο σφιχτοδεμένο, ανατρεπτικό, γεμάτο αγωνία και εκπλήξεις που με καθήλωσε ως το τέλος, ένα φινάλε που με γέμισε απαισιοδοξία και στενοχώρια, κατάλαβα όμως πως τα πάντα είναι στο χέρι του ανθρώπου κι έτσι, έστω και κάτι λίγο να αλλάξει ο καθένας μας στη ζωή του και στη συμπεριφορά του ίσως να μη φτάσουμε σε τέτοιο απελπιστικό σημείο αστυνόμευσης και τρομοκρατίας. Η έκδοση εντάσσεται στη σειρά «Τα Κλασικά» και συνοδεύεται από χρονολόγιο της ζωής και των ιστορικών γεγονότων της εποχής του συγγραφέα.