Το φανταστικό και το μαγικό στα διηγήματα της Καζολέα - Κριτική από τον Δήμο Χλωπτσιούδη
Κριτική - Παρουσίαση Τρίτη, 07 Δεκεμβρίου 2021 Culturebook.gr
kazolea
Η συλλογή διηγημάτων της Κατερίνας Καζολέα, «η γυναίκα που δεν γνωρίζω» (Μανδραγόρας, 2021), αποτελεί ένα χωροχρονικό παιχνίδι πάνω στην αναζήτηση του εγώ και του είναι. Με σαφείς επιρροές από τον Χόρχε Λουίς Μπόρχες και τις "απρόσμενες" χωροχρονικές μετατοπίσεις του Αργεντινού, η Καζολέα πλάθει διηγήματα που κινούνται στον ευρύτερο χώρο του υπερλογικού.
Πολλά κείμενα της συλλογής εντάσσονται στη λογοτεχνία του φανταστικού (το ρευστό βιβλίο, το σκληρό περίβλημα, vertigo, στη μεγάλη πόλη). Η λογοτεχνία του φανταστικού, κινούμενη μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας, δεν ξεκαθαρίζει αν η δράση προχωρά σε έναν ρεαλιστικό χωροχρόνο ή σε έναν ονειρικό. Αφήνει την απορία στον αναγνώστη και την επιλογή της απόφασης. Σύμφωνα με τον Todorov, μια ιστορία που ανήκει σε μία από τις κατηγορίες της φανταστικής μυθοπλασίας πρέπει να πληροί δύο βασικές προϋποθέσεις: πρέπει να λαμβάνει χώρα στον πραγματικό κόσμο και πρέπει να υπάρχει ένα γεγονός που δεν μπορεί να εξηγηθεί από τους φυσικούς νόμους. Ορισμένα διηγήματα –με επιρροές είτε από τον Μπόρχες είτε από τον Ζοζέ Σαραμάγκου– κινούνται στον χώρο του μαγικού ρεαλισμού (η επανάσταση των ρόλων, η ελευθερία των δέντρων, ο ήχος του αχρησιμοποίητου, συστατικά τοιχοποιίας). Ο μαγικός ρεαλισμός αφηγείται μία ρεαλιστική δράση, που κινεί προς την κορύφωση της πλοκής από μία "μαγική" παρέμβαση. Άλλοτε, η πυκνή πλοκή ορισμένων μικροδιηγημάτων (ο άλλος κόσμος, ανεπιθύμητος) και ο μεταϋπερρεαλιστικός καταιγισμός εικόνων και χωροχρονικών ανακολουθιών συμπλέκουν τη μνήμη (η φωνή του δρόμου, η εκδρομή), το όνειρο και την πραγματικότητα (η γυναίκα που δεν γνωρίζω, κάτι που έχασα), σε ένα κράμα μαγικού, φανταστικού και ρεαλιστικού.
Οι σύντομες μυθοπλασίες είναι γεμάτες αλληγορίες (ενδεικτ. βλ. το σκληρό περίβλημα, η ελευθερία των δέντρων, ο άλλος κόσμος) και συχνά οικοδομούν μία ατμόσφαιρα μυστηρίου, η οποία περικλείει τον φιλοσοφικό προβληματισμό της συγγραφέως. Το απρόβλεπτο και η ειρωνεία της ζωής αποτυπώνονται σε κάθε έργο (ενδεικτ. βλ. το ρευστό βιβλίο, η επανάσταση των ρόλων, η ανάγνωση). Η σχέση των ανθρώπων με τους άλλους και κυρίως με τον εαυτό τους αποτελούν τον θεμέλιο λίθο του προβληματισμού των διηγημάτων. Η συγγραφέας εξερευνά τους βαθύτερους πόθους που κρύβονται στους σκοτεινούς διαδρόμους της μνήμης και του ονείρου. Φέρνει στην επιφάνεια το ασυνείδητο, όχι όμως σαν κάποια ανταγωνιστική Σκιά του Γιουνγκ, αλλά σε μία συμφιλίωση με το βαθύτερο Εγώ και τη μνήμη (κάτι να αξίζει, η εκδρομή, το κομοδίνο, ραντεβού ακρίβειας, η άκρη της γης, Τζοκόντα), αν και μερικές φορές η εσωτερική σύγκρουση αποκαλύπτει κάποια ψυχική ασθένεια (η κρούστα του αφελή, από την ντροπή της).
Από την ψυχολογία του ασυνείδητου, που αποτελεί ένα πρώτο επίπεδο, η συγγραφέας οδηγεί τον αναγνώστη στην αναζήτηση του Είμαι και την ψυχολογία της ταυτότητας. Η γενικότερη φιλοσοφία της συλλογής αναδεικνύει μία προβληματική για την ταυτότητα στη μέση ηλικία, όχι με την έννοια της κοινωνικής ταυτότητας, αλλά της ψυχολογικής. Πρόκειται για μία αναζήτηση του εαυτού, όταν πλέον οι εμπειρίες της ζωής, οι φόβοι και οι απογοητεύσεις, τα παράλογα και τα περίεργα, γίνονται πια τμήμα της συνείδησης.

Με πολυεπίπεδο χωροχρόνο
Γράφει η Γεωργία Μακρογιώργου // *

Κατερίνα Καζολέα «Η γυναίκα που δεν γνωρίζω», εκδ. Μανδραγόρας 2021

«Η γυναίκα που δεν γνωρίζω», το βιβλίο της Κατερίνας Καζολέα (εκδ. Μανδραγόρας 2021) περιέχει τριάντα διηγήματα που το καθένα αντιστοιχεί σε μία ιστορία γεμάτη αλληγορίες, στοιχεία παραμυθένια, μυθιστορηματικούς ήρωες. Οι αναγνώστες δεν έχουν παρά να αφεθούν στον αφηγηματικό κόσμο του κάθε αφηγήματος, να ταυτιστούν, να συμπάσχουν, να προβληματιστούν και στο τέλος να μείνουν με γεύσεις, χρώματα και σκέψεις που θα τους συνοδεύσουν για καιρό.

Ο χωροχρόνος είναι πολυεπίπεδος, με το φαντασιακό να αγγίζει το πραγματικό και αντίστροφα. Οπουδήποτε κι αν μας μεταφέρει η συγγραφέας, σημασία έχουν οι λεπτομέρειες που μας εισάγουν σε μιαν ατμόσφαιρα μαγικού ρεαλισμού. Με γνώμονες τη φαντασία και το μυστήριο, με τις αισθήσεις ενεργοποιημένες στο έπακρο, θα εστιάσουμε σε μια σπίθα που κολυμπάει μέσα σε μάτια σαν φυλακισμένο ψάρι και θα αντιληφθούμε τον μυθοπλαστικό κόσμο μέσα από την οπτική της ωραίας Ελένης της Τροίας, ή του Γκρέγκορ Σάμσα της «μεταμόρφωσης» του Κάφκα.

Τα αφηγήματα συνομιλούν με ήρωες του θεάτρου και της παγκόσμιας λογοτεχνίας, οι οποίοι ζωντανεύουν, αλλάζουν ρόλους και πλοκή, ανατρέπουν γεγονότα, εκφράζουν προβληματισμούς για νέες συνθήκες που αν ίσχυαν, θα μπορούσαν να αλλάξουν πορείες της ιστορίας και της ζωής. Ο ψυχισμός των ηρώων, περιγράφεται με αδρές γραμμές και έντονα χρώματα σε πλαίσιο διαλόγου με έργα του Σαίξπηρ, του Τσέχωφ, του Ύψεν. Πολλές φορές οι περιγραφές θυμίζουν περιβάλλον Καφκικό, ή ονειρικά τοπία της Ζυράννας Ζατέλη.

Η Κατερίνα Καζολέα θέτει φιλοσοφικά ζητήματα και προβάλλει υπαρξιακές αγωνίες. Μιλάει για την ανθρώπινη κατάσταση μέσα στον χρόνο αφήνοντάς μας γεύση αμύγδαλου στο στόμα ή κάνοντάς μας να κολλήσουμε τη ματιά σε ένα προσωπικό ρολόι μάρκας «vertigo» που μετράει τις μέρες και τις νύχτες του καθενός μας. Ο λόγος της σαν γαϊτανάκι πλέκει βασικά δίπολα της ύπαρξης σε διάφορες αποχρώσεις του καλού και του κακού, του άσπρου και του μαύρου. Μας υπογραμμίζει ότι το καλό δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το βάσανο, όπως το χταπόδι που πρέπει να χτυπηθεί στα βράχια. Και μας τονίζει το νόημα της αγάπης περιγράφοντας δέντρα που ξεριζώνονται για ν’ ακολουθήσουν αυτόν που αγάπησαν.

Ενώ η αιματοβαμμένη ανθρώπινη ιστορία προβάλλει στο φόντο, ταυτόχρονα, σε ένα σημείο λάμπει σαν μικρό αστέρι το όραμα για έναν ιδανικό κόσμο συνύπαρξης όπου οι ψυχές επικοινωνούν χωρίς λέξεις, εκπέμπουν δονήσεις ευχαρίστησης, μεταφέρονται στη διπλανή ψυχή, μη γνωρίζοντας την άρνηση και την απόρριψη.

Μέσα στο λογοτεχνικό της σύμπαν, η Κατερίνα Καζολέα, ανάμεσα σε μυθοπλαστικές ιστορίες, μας παραθέτει και ιστορίες μνήμης παιδικής ηλικίας της γυναίκας που δεν γνωρίζει, ψάχνοντας στοιχεία που τη σημάδεψαν. Σαν μικρά καρέ σε ένα συνολικό φιλμ, θα δούμε ένα κορίτσι που κουβαλάει έντονες εικόνες από την εξέγερση του πολυτεχνείου, μουσικές μνήμες του πατέρα και συνειδητοποιήσεις μέσα από γκρεμίσματα και τραύματα.

Επιπλέον, διάσπαρτα μέσα στο βιβλίο είναι και τα διηγήματα που περιγράφουν την τωρινή πραγματικότητα μιας ώριμης ηρωίδας που συνεχίζει να εξερευνάει τα σκοτάδια της, που αναμοχλεύει την ανθρώπινη ψυχή μέσα στον ιστορικό χρόνο και ανακαλύπτει συνεχώς νέα δεδομένα. Σ’ αυτά τα διηγήματα η ηρωίδα προσπαθεί να κρατήσει μια παιδική αφέλεια και προτιμάει να ξαφνιάζεται μέσα από τη διάψευση, παρά να πιάνεται στην παγίδα των προσδοκιών και των επιβεβαιώσεων. Οι ανθρώπινες σχέσεις εξετάζονται μέσα από μεγεθυντικό φακό και αποκαλύπτουν την παραμικρή λεπτομέρεια. Σε αυτό το πλαίσιο, κορυφαίο είναι το διήγημα με τίτλο «Μαδαγασκάρη» όπου παρατίθενται οι σκέψεις ενός ώριμου ζευγαριού για τη σχέση τους με αφορμή μια κάρτα ανθοπωλείου.

Ο λόγος των αφηγημάτων συνοπτικός, ακριβής, ελλειπτικός, αλληγορικός, είναι τόσο συμπυκνωμένος που σε πολλά σημεία θυμίζει πεζοποίημα.

Συνολικά, η Κατερίνα Καζολέα μοιάζει να πορεύεται κρατώντας ένα μαγικό μπλοκάκι όπου σχεδιάζει τα αφηγήματά της. Στη διαδρομή, την στοιχειώνουν οι χαρακτήρες που πλάθει και είναι φορτωμένοι με ερωτηματικά, τύψεις, αδιέξοδα. Οι συνθήκες είναι αντίξοες, μα αυτή προχωράει μέσα στην ομίχλη με γνώμονα ένα όραμα αρμονικής συνύπαρξης. Με το μυαλό της να φλέγεται, προσφέρει αφορμές πυροδότησης φαντασίας και σκέψης, αγγίζοντας ευαίσθητες χορδές. Προς το τέλος του βιβλίου, αναφέρει ότι το αυτοκίνητό της παίρνει σχήμα τεράστιου βιβλίου με σκληρό εξώφυλλο και θέλει να τρυπώσει μέσα. Αξίζει να την ακολουθήσουμε.



* H Γεωργία Μακρογιώργου ζει στη Θεσσαλονίκη. Βιβλία της: “Τύχη στα τείχη”, εκδ. Γραβριηλίδης, 2017 (Μυθιστόρημα), “Το φως όταν μεταφυτεύεται”, εκδ. Βακχικόν, 2019 (ποίηση), “Πικραλίδες”, εκδ. Παράξενες μέρες, 2020 (πεζογράφημα).

Η γυναίκα που δεν γνωρίζω

Συγγραφέας: Κατερίνα Καζολέα
Εκδόσεις: Μανδραγόρας
Κατηγορίες: short stories, literature
Βαθμολογία: 8/10

Το ίδιο βράδυ εμφανίστηκαν στον ύπνο μου κάτι παράξενοι άνθρωποι. Έλεγαν πως με ξέρουν. […] Ήταν κι ένας πενηντάρης με μακρύ πράσινο χορτάρι στο χέρι να το κρατάει λες κι ήταν όπλο. Είναι ανθεκτικό, φώναζε κοροϊδευτικά και σκόπευε να δέσει με αυτό τα δάχτυλά μου. Για να σταματήσω να γράφω, έλεγε. […] Το πλήθος αυξανόταν. […]
Ψάχνω το αυτοκίνητό μου να σωθώ. Κι αυτό παρκαρισμένο απέναντι να έχει πάρει σχήμα τεράστιου βιβλίου. Το μόνο που σκέφτομαι να τρύπωνα μέσα του. Να έκλεινα πίσω μου το σκληρό εξώφυλλο. Δεν προλαβαίνω.
Από μακριά πλησιάζουν, με γρήγορο βηματισμό, οι δυο μεσήλικες της οδού Περιστάσεως. “Σταθείτε” λέω τεντώνοντας το χέρι μου μπροστά να τους κόψω τη φόρα “για εσάς δεν έγραψα τίποτα”. “Σκέφτηκες όμως, σκέφτηκες” φωνάζουν αγριεμένοι “περίμενες την περίσταση, μόλις μας είδες αμέσως το σημείωσες στο μπλοκάκι, είχες την πρόθεση κάπου να μας τοποθετήσεις και να υποθέσεις πράγματα για εμάς”. […] Γιατί; μήπως μας ρώτησες; Να αφήσεις τον κόσμο στην ησυχία του και στην πολύτιμη σύντομη ζωή του… παλιοσυγγραφέα, ψευτοθεέ, δημιουργέ της συμφοράς που ηδονίζεσαι γράφοντας ξένα πεπρωμένα…


Το πρώτο πράγμα που διαπίστωσα όταν ξεκίνησα να διαβάζω τα διηγήματα της κ. Καζολέα ήταν το πόσο ευφάνταστα είναι. Κάποια από αυτά κινούνται μεταξύ πραγματικότητας και σουρεαλισμού και αυτά είναι και τα διηγήματα που ξεχώρισα από αυτή τη συλλογή.

Τα υπερβατικά διηγήματά της έχουν τις πιο ενδιαφέρουσες πλοκές και το πιο πλούσιο λεξιλόγιο από όλες τις ιστορίες της συλλογής. Το γεγονός ότι η συγγραφέας χειρίζεται πολύ όμορφα τη γλώσσα της δίνει τη δυνατότητα να δημιουργήσει τόσο ζωντανές εικόνες στο μυαλό του αναγνώστη ώστε να νιώθει ότι βλέπει ταινία μικρού μήκους.

Το δεύτερο διήγημά της συλλογής με τίτλο “Ο άλλος κόσμος” έχει μια απ’ τις πιο όμορφες παραγράφους που έχω διαβάσει ως τώρα. Είναι από αυτές τις σπάνιες στιγμές που νιώθεις ότι κάτι έχει γραφτεί για σένα ή ότι μοιάζει σαν να έχει βγει από το δικό σου μυαλό.

Λόγω της πολύ μικρής έκτασης των διηγημάτων, είναι πολύ εύκολο να διαβαστούν πολλά μαζί. Ταυτόχρονα είναι ιδανικό ανάγνωσμα για αναγνώστες που δε διαθέτουν πληθώρα χρόνου. Το μόνο μειονέκτημα της μικρής τους έκτασης είναι το γεγονός ότι οι χαρακτήρες δεν αναπτύσσονται. Στα περισσότερα διηγήματα, κυρίως στα υπερβατικά, αυτό δεν είναι πρόβλημα, αλλά σε κάποια από τα πιο ρεαλιστικά θα βοηθούσε την εκάστοτε ιστορία το να γνωρίζει ο αναγνώστης καλύτερα τους χαρακτήρες.

Το ταλέντο της συγγραφέως είναι αδιαμφισβήτητο πάντως και σίγουρα θα περιμένω τα επόμενα συγγραφικά της έργα.

Η Κατερίνα Καζολέα σπούδασε ιστορία και αρχαιολογία, ιστορία της τέχνης και κλασσική φιλολογία και είναι μέλος της Διεθνούς Ένωσης ιστορικών τέχνης. Έχει δημοσιεύσει μια ποιητική συλλογή (Νότος, εκδ. Μανδραγόρας, 2015) και μια συλλογή διηγημάτων (Η κορδέλα, εκδ. Μανδραγόρας, 2020). “Η γυναίκα που δεν γνωρίζω” (εκδ. Μανδραγόρας, 2021) είναι το δεύτερο πεζογραφικό της έργο. Έχει, επίσης, ασχοληθεί εκτενώς και με την θεατρική γραφή ολοκληρώνοντας οκτώ θεατρικά έργα που είναι αναρτημένα στο διαδίκτυο.

Μετά τη συλλογή διηγημάτων «H κορδέλα», που κινούταν κατά κανόνα στον χώρο της ρεαλιστικής πεζογραφίας, με αυτήν τη δεύτερη συλλογή της προσεγγίζει περισσότερο τη λογοτεχνία του φανταστικού. Όπως και το προηγούμενο βιβλίο της, «Η γυναίκα που δεν γνωρίζω» αποτελείται από πολλά -τριάντα εδώ- μικρής έκτασης διηγήματα με διαφορετικό θέμα, χαρακτήρες, ύφος και ατμόσφαιρα, όπου τα όρια φαντασίας και πραγματικότητας συχνά συγχέονται θυμίζοντας διηγήματα του Borges και άλλων συγγραφέων του μαγικού ρεαλισμού. Η αφήγηση, άλλοτε πρωτοπρόσωπη, άλλοτε τριτοπρόσωπη και σε μια περίπτωση θεατρική-διαλογική, έχει συνήθως πολύ καλή ροή. Ενώ η πλοκή, κυρίως στις υπερβατικές ιστορίες, είναι ευρηματική και η γραφή ιδιαίτερα προσεγμένη, με πλούσιο λεξιλόγιο και εικονοποιία, ζωντανούς διαλόγους και το χιούμορ, τη συγκίνηση και τη στοχαστική διάθεση να εναλλάσσονται. Επίσης, συχνές είναι οι αναφορές στο θέατρο και τις εικαστικές τέχνες που μαρτυρούν την ευρεία γνώση της συγγραφέως γι’ αυτά, ενώ ευδιάκριτη είναι τόσο η βιβλιοφιλία όσο και η κινηματογραφοφιλία της.

Από την άλλη πλευρά, ο μεγάλος αριθμός των ιστοριών, οι περισσότερες από τις οποίες είναι πολύ σύντομες, μπορεί να κουράσει τον περιστασιακό αναγνώστη και, ακριβώς λόγω της ποιότητας της γραφής της και της αφηγηματικής της ικανότητας, η συγγραφέας θα μπορούσε να συμπεριλάβει λιγότερες ιστορίες με μεγαλύτερη έκταση, δίνοντας έτσι την ευκαιρία ν’ αναπτυχθούν περισσότερο κάποιοι από τους χαρακτήρες.

Μεταξύ άλλων, διαβάζουμε ιστορίες για ένα μαγικό βιβλίο που καθημερινά αλλάζει το περιεχόμενο των σελίδων του επηρεάζοντας τη ζωή των αναγνωστών του, κλασικούς θεατρικούς χαρακτήρες που κυριαρχούν έναντι των ηθοποιών που τους ερμηνεύουν, ένα πιάνο που αρχίζει να παίζει μόνο του μετά τον θάνατο του αγοραστή του, δέντρα που μετακινούνται μόνα τους ακολουθώντας τον άντρα που τα φρόντιζε, μια ονειρική πόλη με διαφορετικές χωροχρονικές διαστάσεις που ξαφνικά αρχίζει να ζωντανεύει. Υπάρχουν επίσης και ρεαλιστικά διηγήματα που συμπληρώνουν τα υπόλοιπα για απόκληρους των μεγάλων πόλεων, νοσταλγικές αναπολήσεις της παιδικής ηλικίας, περιστασιακές συνευρέσεις δύο αγνώστων, ανθρώπους σε αναζήτηση μιας προσωπικής ταυτότητας που συνεχώς τους διαφεύγει.

…Είναι τόπος με ελαφριές σκιές, διάφανες. Η πρόσπτωση των ακτίνων είναι αλλιώτικη σ’ αυτό το ημισφαίριο. Ο ήλιος σπέρνει πορτοκαλί φωτιές στις στέγες των σπιτιών για να τις σβήνει η μεταλλική ασημόσκονη του φεγγαριού. Στις φαρδιές λεωφόρους, στα πάρκα του απογεύματος και στα δαιμονικά σοκάκια μυρίζει αρωματισμένο μπαρούτι και μια αλλόκοτη διολίσθηση σε παρασύρει στα έγκατα ενός ξεφτισμένου εαυτού κι ενός ανεξιχνίαστου ολέθρου. Παρατήρησα το ρολόι προσεκτικά. Είναι ολοφάνερο γιατί με μαγνήτισε. Έχει μια θαυμαστή ιδιότητα: καθώς οι δείκτες κινούνται ο ήλιος αφήνει πάνω στο μπλε καντράν το αποτύπωμα των ακτίνων του.

…Οι μέρες και οι νύχτες εναλλάσσονται ενώ μένω άγρυπνη. Τίποτα δεν φαίνεται να μπορεί να με ελευθερώσει. Υποψιάζομαι πως και άλλοι κάτοικοι της πόλης υπομένουν την ίδια αιώνια σκλαβιά. Όταν οι δείκτες συμπίπτουν στο 12, ήλιος, φεγγάρι και άστρο μαζί, αναλογίζομαι το παράξενο όνομα της πόλης, ποιος τάχα την ονόμασε έτσι και αν είναι εδώ η πύλη της κολάσεως.

Από το διήγημα “Vertigo”
“Η γυναίκα που δεν γνωρίζω” είναι ένα βιβλίο που δεν ανήκει αποκλειστικά στη λογοτεχνία του φανταστικού, αλλά αποτελεί μια καλή ευκαιρία συνάντησης διαφορετικών αναγνωστικών κοινών που ξέρουν να εκτιμούν την καλή σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία και έχουν διάθεση να ψάξουν πέρα από τα ευρέως προβαλλόμενα έργα. Και μπορούμε να πούμε ανεπιφύλακτα ότι, μαζί με την προηγούμενη συλλογή της “Η κορδέλα”, αυτό το βιβλίο αποτελεί μια δυναμική αρχή στον χώρο της πεζογραφίας για την Κατερίνα Καζολέα που μας κάνει να περιμένουμε ένα μελλοντικό άνοιγμα σε μεγαλύτερες φόρμες.

Βαγγέλης Παπαδιόχος

https://www.nyctophilia.gr/%CE%BA%CF%81%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B7-%CE%B3%CF%85%CE%BD%CE%B1%CE%AF%CE%BA%CE%B1-%CF%80%CE%BF%CF%85-%CE%B4%CE%B5%CE%BD-%CE%B3%CE%BD%CF%89%CF%81%CE%AF%CE%B6%CF%89-%CF%84%CE%B7%CF%82/?fbclid=IwAR3eTZJhpn3YN29aSCksO8sC87xvAEpgtjRTQYkJYGsZGemnp3taKxH9aME