Πάνος Αρμυράς-Τα λύτρα-Εκδόσεις Διόπτρα

Γράφει η Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

Μετά το συγκλονιστικό μυθιστόρημα «Λιμός», που μας μεταφέρει νοερά στη μαύρη εποχή για τη χώρα, τον Δεκέμβριο του 1941, βασισμένο σε αληθινά γεγονότα και πρόσωπα, ο συγγραφέας Πάνος Αρμυράς, με το δεύτερο βιβλίο του τα «Λύτρα», έρχεται να μας ανεβάσει πάλι την αδρεναλίνη μεταφέροντας μας στον Σεπτέμβρη του 43. Ο ήρωας του, Νίκος Αγραφιώτης επιστρέφει από το Ελ Αλαμέιν με νέα ταυτότητα και διαλυμένη ζωή, και ρίχνεται σε μια μάχη που θα κρίνει σε μεγάλο βαθμό την πορεία των επιχειρήσεων των Συμμάχων στη Μεσόγειο. Τα σχέδια του ανατρέπονται όταν η οργάνωση τον υποχρεώνει να διεισδύσει στα άδυτα της Ειδικής Ασφάλειας του Λάμπου, που ξέθαψε ο Ράλλης από τα χρόνια του Μεταξά, για να εξαρθρώσει κυκλώματα προδοτών. Συνδέεται με μυστικές πατριωτικές οργανώσεις της Αθήνας, περιπλανιέται στα βουνά του Εμφυλίου και προσπαθεί να μείνει καθαρός μέσα στη φωλιά των φιδιών. Του αναθέτουν να διαλευκάνει την εξαφάνιση της εξάχρονης κόρη Γερμανού ανώτατου διπλωμάτη και του πεντάχρονου γιου της Ελληνίδας υπηρέτριάς τους που έγινε κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες επειδή γνωρίζει γερμανικά και θα μπορεί να συνεννοείται. Μου άρεσε πολύ που μέσα στη σκληρή δίνη του πολέμου, στον αγώνα του για τη λευτεριά, το Ανθρώπινο βγήκε στην επιφάνεια. Στέκεται δίπλα στη γερμανίδα μάνα που αγωνιά να βρεθεί η κόρη της. Για τον Αγραφιώτη τα παιδιά δεν έφταιγαν τίποτε, από όποια πλευρά κι αν ανήκαν. Ο αναγνώστης χώνεται μαζί του στα καταγώγια, στα καζίνα με προδότες, κυβερνητικούς, χαφιέδες, μαχαιροβγάλτες, μαστροπούς, πόρνες, τζογαδόρους, συνδιαλέγεται με μαυραγορίτες, συνεργάζεται με τα αποβράσματα της Ειδικής Ασφάλειας του Λάμπου, που η πατρίδα δεν είχε καμιά σημασία γι αυτούς. Που αντάλλαζαν την ελευθερία τους με την προδοσία των αγωνιστών. Ανεβαίνει στα τραμ μαζί με τους πολίτες, βάφει τους τοίχους με κόκκινη μπογιά, έρχεται αντιμέτωπος με τους Γερμανούς κατακτητές, αγωνιά με τον Μάνθο Σκαφίδα και τον συμπαθεί αφού ορκίστηκε ότι θα εκδικηθεί τους φονιάδες του πατέρα του και όλων των αγωνιστών. Ο Νίκος Αγραφιώτης γίνεται αγαπημένος των αναγνωστών αφού ο συγγραφέας τον μπόλιασε με τα χαρακτηριστικά του αγωνιστή και του Ανθρώπου. Του ερωτικού που αγωνίζεται να σώσει την αγαπημένη του που έχασε τα ίχνη της όταν τον ακολούθησε στη Μέση Ανατολή και αιχμαλωτίστηκε από τη Βέρμαχτ μέσα από τα νύχια του Στρόοπ. Αλλά και του γοητευτικού άντρα που έλκει τον γυναικείο πληθυσμό. Αγαπημένη ηρωίδα και η Αποστολίδου, που του ανατέθηκε να την προστατεύει από τους Έλληνες που δε γνώριζαν τον ρόλο της δουλεύοντας στη φωλιά του λύκου, στην Γκεστάπο κι έδινε μυστικά στις οργανώσεις. Δέχτηκε τη διαπόμπευση των γειτόνων, την περιφρόνηση του πατέρα της θεωρώντας την προδότρια της χώρας. Πόση δύναμη είχε στη ψυχή της για την λευτεριά της χώρας και πόση υπομονή να ανέχεται τον φθόνο και το μίσος όλων αυτών που δεν γνώριζαν; Ο θάνατος καραδοκούσε σε κάθε βήμα της κι όμως με αυταπάρνηση θυσίαζε τη ζωή της. Πους αντιπάθησα; Τους ήρωες που καθρέφτιζαν τους προδότες της πατρίδας αλλά και τους Γερμανούς. Ήταν τόσο καλογραμένοι χαρακτήρες που τους αντιπάθησα γιατί ήταν σαν αληθινοί.

Μικρές κοφτές προτάσεις που δίνουν δράση, κινήσεις λεπτά χειρουργικές και μετρημένες, πετυχημένοι χαρακτήρες, ακόμη και οι δευτεραγωνιστές που θα μας συναρπάσουν και θα μας καθηλώσουν. Αναδεικνύει πολλά ιστορικά γεγονότα που πολλοί από τους αναγνώστες μπορεί να μη γνωρίζουν αλλά θα μάθουν μέσα από το αρχειακό υλικό της ιστορίας. Με τη δημοσιογραφική του ταυτότητα μπόρεσε να εκμαιεύσει από την ιστορία ακριβώς αυτά που θα τον βοηθούσαν στην πλοκή της ιστορίας του χωρίς να χαθεί στα ατέλειωτα μονοπάτια της. Τα συναισθήματα του αναγνώστη μέχρι να φτάσει στο τέλος δεν έχουν ανάπαυση. Και στην ιστορία, όπως χαράχτηκε στις μνήμες των ανθρώπων μπορείς να θυμώσεις, να εξοργιστείς, να διαλυθείς διαβάζοντας την αλλά και να ελπίσεις. Για τους νέους που δε γνωρίζουν, γιατί τα βιβλία στο σχολείο θ’ αργήσουν πολύ να φτάσουν σε τούτη την εποχή, είναι ένα βιβλίο που θα γνωρίσουν για τη φαγωμάρα μεταξύ των Ελλήνων. Για τους «πατριώτες», συνεργάτες των Γερμανών, για τα σερνόμενα ανθρωπάκια που διψούν για λίρες και εξουσία, για τους ρουφιάνους με προσωπικά οφέλη, για τους πουλημένους βασανιστές. Που, αν δεν υπήρχαν, οι κατακτητές δε θα γνώριζαν ούτε τους κομμουνιστές σε κάθε πόλη ή χωριό αλλά ούτε και τα δύσβατα μονοπάτια των βουνών. Μη ξεχνούμε πως τις κουκούλες, «Έλληνες» τις φορούσαν. Που δεν τιμωρήθηκαν μετά την ήττα των Γερμανών αλλά έφυγαν μαζί τους με τη λεία της Κατοχής. Ο αναγνώστης θα μάθει μέσω του Αγραφιώτη τον αεροπόρο, σαμποτέρ Κώστα Περρίκο που ανατίναξε την ΕΣΠΟ, μαζί με πολλούς Γερμανούς και οδηγήθηκε στο εκτελεστικό απόσπασμα χάρη στην προδοσία ενός χωροφύλακα. Πολλά πρόσωπα της υπόθεσης είναι αληθινά. Μέσα από τις σελίδες του, επαναφέρει και τη διάσωση των Εβραίων της Αθήνας. Που σε αντίθεση με το Εβραϊκό στοιχείο της Θεσσαλονίκης που προδόθηκε από τον Κόρετς, ή της Πάτρας και των Ιωαννίνων, από τους εκεί ραβίνους, ο Μπραζελάι ούτε παρέδωσε τα στοιχεία που ζητούσαν οι κατακτητές αλλά συνεργάστηκε με το ΕΑΜ, τους ακολούθησε στο βουνό και σώθηκε. Ο αναγνώστης θα σοκαριστεί από τα κολαστήρια της Βέρμαχτ στο Χαϊδάρι και τη Μέρλιν αλλά τίποτε από αυτά δεν είναι δημιούργημα του μύθου. Δεν αναφέρει τον αγώνα της Λέλας Καραγιάννη, ή «Μπουμπουλίνας» που έσωσε πολλούς αγωνιστές μα δεν θα χωρούσαν τόμοι να αναφερθούν. Έκλαψα μαζί τους όταν η αγάπη τους για τη λευτεριά στήθηκε στο εκτελεστικό απόσπασμα. Νευρίασα όταν «Έλληνες» αγωνίζονταν να μοιάσουν τους κατακτητές. Απόλαυσα με το τέλος κάποιων ρουφιάνων αλλά και Γερμανών. Καλοτάξιδο να είναι κύριε Αρμυρά! Κι ας πάρουν το μήνυμα του οι αναγνώστες διαβάζοντας το γιατί η λήθη και η άγνοια ξυπνούν την ιστορία και επαναλαμβάνεται.

Ο απόστρατος πλέον αστυνομικός Νίκος Αγραφιώτης επιστρέφει κρυφά στην Ελλάδα μετά τη φυγάδευσή του στη Μέση Ανατολή, μαζί με τη σύντροφό του, Έλλη Δάμογλου, με αποστολή να οργανώσει τις αντιστασιακές ομάδες του βουνού. Μια προδοσία θα στοιχίσει την αιχμαλωσία της Δάμογλου κι έτσι ο Αγραφιώτης καταφεύγει στην Αθήνα, με μια νέα, εξίσου σημαντική αποστολή για τους Συμμάχους την περίοδο που εξαφανίζεται η μικρή κόρη ενός Γερμανού στρατιωτικού μαζί με τον κολλητό της φίλο. Τι κρύβεται πίσω από τις απαγωγές; Ποια είναι η αποστολή του Αγραφιώτη; Τι συμβαίνει στην Αθήνα του 1943, λίγο καιρό πριν την ήττα των Γερμανών και το εμφύλιο αιματοκύλισμα;Η δεύτερη περιπέτεια του Νίκου Αγραφιώτη είναι γραμμένη με τον γνωστό τρόπο που με τράβηξε και στο πρώτο βιβλίο της σειράς, με πληθώρα πραγματολογικών και ιστορικών στοιχείων που ζωντανεύουν με μοναδικό τρόπο την Αθήνα και τη γενικότερη ατμόσφαιρα της εποχής. Η καθαυτή ιστορία μπλέκεται από σελίδα σε σελίδα όλο και περισσότερο, με τον συγγραφέα να παρεμβαίνει εγκαίρως για καλύτερη κατανόηση των γεγονότων με συναρπαστικές πληροφορίες και σημαντικές εκπλήξεις ενώ η υπόθεση της απαγωγής της γερμανοπούλας κουμπώνει με απρόσμενο τρόπο με την όλη κατάσταση. Στα πλεονεκτήματα του μυθιστορήματος είναι και το γεγονός πως μια λεπτομέρεια που δεν πρόσεξα κατά την ανάγνωση έρχεται στο φως κλείνοντας και την τελευταία εκκρεμότητα μιας ιστορίας γεμάτης προδοσίες, χαφιεδισμό και τρόμο.Ο Νίκος Αγραφιώτης, μετά τις μάχες στο Ελ Αλαμέιν, είναι πλέον λοχαγός και οι συμμαχικές δυνάμεις αναγνωρίζουν τις δυνατότητες και τις ικανότητές του. Για τον λόγο αυτόν τον στέλνουν σε χωριό της Σπερχειάδας για να έρθει σε επαφή με τις αντιστασιακές ομάδες του βουνού και να οργανώσει κοινή συνάντηση μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ. Τελικά, τα πράγματα πήγαν στραβά κι αναγκάστηκε να φύγει, αφήνοντας την Έλλη στα χέρια των Γερμανών. Το σχέδιό τους όμως να διεισδύσουν στις γραμμές του εχθρού, ν’ αποσπάσουν πληροφορίες και να σπάσουν τον κώδικα επικοινωνίας πρέπει να συνεχιστεί. Μετά από κρυφή συνάντηση στο εκκλησάκι της Παναγίας Ντινιούς στην Εύβοια (άλλη αναπάντεχη έκπληξη η τοποθεσία και η ιστορία αυτού του μέρους), ο Αγραφιώτης αναλαμβάνει να εισχωρήσει στην Ειδική Ασφάλεια που έχει μετατραπεί σε μηχανισμό δίωξης και βασανισμού πατριωτών, αυτήν τη φορά με πλαστή ταυτότητα, για να διαλύσει εκ των έσω τα Τάγματα Ασφαλείας που συγκρότησε ο νέος πρωθυπουργός Ιωάννης Ράλλης, για την εξόντωση των Ελλήνων ανταρτών. Η αλληλοεξόντωση αυτή μεταξύ εθνικιστών και κομμουνιστών φυσικά βοηθάει τους Γερμανούς, δυσκολεύει όμως την οργάνωση που υπάρχει για να μεταδίδει πληροφορίες στους Συμμάχους!Αυτή είναι η αρχή άλλης μιας συναρπαστικής περιπέτειας κατασκοπείας, με τον Αγραφιώτη να περιβάλλεται από υπανθρώπους που θέλει να σκοτώσει για την ατιμία και την ανανδρία τους παρά να κάνει πράγματα μαζί τους, έστω και για το όνομα της πατρίδας. Η θέση του δίνει την ευκαιρία στον συγγραφέα να καταγράψει κάπως περισσότερο από το πρώτο βιβλίο την ψυχοσύνθεση του Αγραφιώτη: «Ο εμφύλιος σπαραγμός, η διχόνοια και οι προδοτικές συμπεριφορές ήταν ένα διαρκές πια έγκλημα. Μέσα σε δύο χρόνια η Ελλάδα είχε απωλέσει το φρόνημα που την εξύψωσε στα βουνά της Πίνδου και είχε πέσει για άλλη μια φορά στην παγίδα του διχασμού» (σελ. 52). Επιπλέον, και στους κύκλους της βρετανικής πολιτικής και στην ελεύθερη κυβέρνηση υπήρχαν φόβοι για μετάβαση της Ελλάδας στο κομμουνιστικό μπλοκ, κάτι που ενισχύει τον διχασμό ώστε αυτός ο κίνδυνος να εξαλειφθεί. Αυτός ο διπολισμός καταγράφηκε εξίσου εύληπτα και τεκμηριωμένα από τον συγγραφέα. Φανταστείτε λοιπόν να ζείτε σε ένα περιβάλλον αλληλοσκοτωμού και να υποχρεούστε να καταταγείτε στη χωροφυλακή, που είχε πάρει εντελώς διαφορετική κατεύθυνση ως προς τα καθήκοντά της από την Αστυνομία ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1930.Η ζωντάνια και η απεικόνιση της τοπογραφίας της Αθήνας εκείνης της εποχής, που στηρίχτηκε σε κοπιώδη και προσεγμένη μελέτη των σχετικών πηγών και της βιβλιογραφίας, είναι παρούσα και εδώ. Μάλιστα, περπατάμε στους ίδιους σχεδόν δρόμους δυο χρόνια μετά το προηγούμενο βιβλίο κι έτσι, με τον γνωστό παραστατικό τρόπο γραφής, βλέπουμε τις αλλαγές και τις διαφορές, αναφέρονται ιστορικά γεγονότα της ενδιάμεσης περιόδου, υπάρχουν αλλαγές ακόμη και στους ανθρώπους, μιας και τα συσσίτια της Αρχιεπισκοπής και τα εφόδια από Σουηδούς και Ελβετούς ανέκοψαν κάπως τον λιμό, χωρίς όμως να έχουν εξαλείψει εντελώς την πείνα. Μάλιστα, είναι η περίοδος κατά την οποία η Ιταλία έχει συνθηκολογήσει κι οι Γερμανοί έχουν πάρει το πάνω χέρι, κυνηγώντας τους πρώην συμμάχους τους. Περπάτησα από την Αχαρνών ως την πλατεία Καρύτση κι από το Ψυχικό ως την Γ΄ Σεπτεμβρίου. Οδοί και λεωφόροι, συνοικίες και νοσοκομεία, εμβληματικά κτήρια και πολυκατοικίες αποκαλύπτουν τα μυστικά τους, τον τρόπο επίταξης και χρήσης από τις δυνάμεις του εχθρού, κάνοντάς με και πάλι να τρέχω σε αναζήτηση περαιτέρω πληροφοριών, συνεπαρμένος από το αναπάντεχο κυνήγι γνώσης στο οποίο με έριξε το βιβλίο.Η κατεδαφισμένη, χάρη σε περίφημο και σημαντικό σαμποτάζ, Εθνική Σοσιαλιστική Πατριωτική Οργάνωση (που στρατολογούσε Έλληνες για να πολεμήσουν με τους Ναζί), τα γραφεία της Ειδικής Ασφάλειας σε Δεριγνύ και Γ΄ Σεπτεμβρίου, τα κτήρια του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» και της Ειδικής Ασφάλειας, το καφενείο της Δεξαμενής, οι Φυλακές Αβέρωφ, η Αρχιεπισκοπή, η Οργάνωση Εθνικών Δυνάμεων Ελλάδος, καθώς και υπηρεσίες όπως η Κομαντατούρ, η Γερμανική Μυστική Στρατιωτική Αστυνομία, η Γκεστάπο, τα Ες Ες, η Βέρμαχτ, ζαχαροπλαστεία, ξενοδοχεία, ακόμη και καζίνο συγκροτούν μια συναρπαστική και μελετημένη εικόνα μιας πόλης και μιας εποχής. Δεν είναι όμως μόνο τα κτήρια αλλά και οι άνθρωποι, μιας και σημαντικά ιστορικά πρόσωπα εξακολουθούν να αναμιγνύονται με τη φαντασία του συγγραφέα. Ο Νίκος Αγραφιώτης στην καθημερινότητά του και υπό συγκεκριμένες συνθήκες συναντάει δωσιλογικές αλλά και ηρωικές προσωπικότητες που συγκροτούν και πάλι ένα ικανοποιητικό ρεαλιστικό παζλ της εποχής. Ο τότε δικηγόρος Ιωάννης Γεωργάκης, ο αφανής ήρωας Αλέξανδρος Καΐρης και άλλοι αντιπαραβάλλονται με τον Αλέξανδρο Λάμπου και τον Ευσέβιο Παρθενίου, με τον ταξίαρχο Γιούργκεν Στρόοπ (που ανέλαβε εξ ολοκλήρου τη διοίκηση Χωροφυλακής, Αστυνομίας και Ταγμάτων Ευζώνων για να μεθοδεύσει εμφύλια αιματοχυσία) και άλλους «Εφιάλτες» και «Ξέρξηδες». Ο συγγραφέας μάλιστα φρόντισε να υπάρχει ένα παράρτημα στις τελευταίες σελίδες με όλα τα απαραίτητα στοιχεία για τα ιστορικά πρόσωπα που σκιαγραφούνται στο έργο του.Στο δεύτερο βιβλίο της σειράς η γραφή παραμένει κοφτή και γρήγορη, οι ρυθμοί αφήγησης κινηματογραφικοί κι επιπλέον το υποδόριο σαρκαστικό χιούμορ αρχίζει να ξεμυτάει και να εμφανίζεται πιο συχνά, δίνοντας στο σύνολο του κειμένου μια ματιά «σαρκαστική», ως όπλο απέναντι στις θηριωδίες και τις απανθρωπιές που καλείται ο συγγραφέας να ζωντανέψει και όχι ως απαξίωση απέναντι στους χαρακτήρες ή υποτίμηση των γενναίων πράξεων και των ηρωισμών που φωτίζονται. Παράδειγμα: «Οι φήμες με τα καλά νέα τα τελευταία δύο χρόνια έσβηναν ταυτόχρονα με τη δύση του ήλιου αλλά οι ταλαίπωροι πολίτες δεν το έβαζαν κάτω. Κρέμονταν από την επόμενη πληροφορία μέχρι να διαψευστεί κι αυτή» (σελ. 235). Οι απλές, περιγραφικές λέξεις έχουν τη δύναμη παρ’ όλ’ αυτά να με κάνουν να κοντοστέκομαι σε αποσπάσματα όπως αυτό που περιγράφει τη συνάντηση του Οδυσσέα Ελύτη και του Νίκου Γκάτσου στο πατάρι του Λουμίδη ενώ δίπλα τους μαυραγορίτες κάναν τους λογαριασμούς τους: «…πετούσαν στον αέρα νούμερα και εκατομμύρια, που όμως δεν έπιαναν μία στους θησαυρούς που είχαν στις σημειώσεις και στα τετράδιά τους οι ποιητές της διπλανής παρέας» (σελ. 263). Και πάλι δεν υπάρχουν ψυχογραφήματα όμως το ιδιαίτερο στυλ και η ξεκάθαρη ταυτότητα στη γραφή είναι από μόνα τους αρκετά για να συνεχίσουν να μου αρέσουν τα βιβλία του συγγραφέα με πρωταγωνιστή αυτόν τον ιδιαίτερο, πρώην πια, αστυνομικό.«Τα λύτρα» είναι μια άκρως ρεαλιστική τοιχογραφία της κατεχόμενης Αθήνας του 1943 και ταυτόχρονα μια καλογραμμένη περιπέτεια που με πήρε από τους δ΄ρομους της Αθήνας και με μετέφερε στα βουνά της Σπερχειάδας και τους δρόμους του ορεινού εθνικού δικτύου, σε μια εποχή που άρχιζαν να συγκροτούνται οι αντίπαλες δυνάμεις που θα αιματοκυλήσουν την Ελλάδα, τη μητέρα όλων τους. Η περιπέτεια και το αστυνομικό στοιχείο είναι επιπλέον θετικά γνωρίσματα, οι ανατροπές είναι συνεχείς και ο ανθρωπισμός συμπαρατάσσεται με την προδοσία σε μια δυνατή ιστορία.

Εξαιρετικο ιστορικο αστυνομικο βιβλιο!περα απο την ωραια ιστορια που περιγραφει ο συγγραφεας,δινει και πολλες πληροφοριες για προσωπα και γεγονοτα που διαγραματιστηκαν στην Αθηνα και την ευρυτερη περιοχη την περιοδο του Β παγκοσμιου πολεμου!