Ποια είναι η μυστηριώδης μάγισσα Κίρκη που ζούσε στο νησί της Αίας; Γιατί κατέληξε εκεί και πώς περνούσε τον χρόνο της; Γιατί βοήθησε στη γέννα του Μινώταυρου; Γιατί μεταμόρφωνε τους άντρες σε γουρούνια; Πόσο άλλαξε την ψυχολογία της και τον χαρακτήρα της η γνωριμία με τον Οδυσσέα; Γιατί δεν ήταν το αγαπημένο μέλος της πολυπληθούς οικογένειάς της και τι ρόλο είχε ανάμεσα στους θεούς πριν καταλήξει στην εξορία; Η Madeline Miller, μετά το υπέροχο «Τραγούδι του Αχιλλέα» στρέφει τη ματιά της σε μια άλλη ηρωίδα της ελληνικής μυθολογίας και γράφει άλλο ένα δυνατό, προσεγμένο, συναισθηματικό βιβλίο.

Η Κίρκη ήταν νύμφη, κόρη του Ήλιου και της Πέρσης, μιας από τις Ωκεανίδες. Βασίλισσα στο νησί της Αίας, όπου μεταμόρφωνε τους εχθρούς της σε ζώα με τη χρήση μαγικών φίλτρων, μιας και ήξερε για τα βότανα και τις φαρμακευτικές τους ιδιότητες. Έπαιξε σημαντικό ρόλο στην Οδύσσεια του Ομήρου, όπου μεταμόρφωσε κάποιους από τους συντρόφους του βασιλιά της Ιθάκης. Ο Οδυσσέας, χρησιμοποιώντας το μώλυ που του έδωσε ο Ερμής, γλύτωσε από τα μάγια της κι η Κίρκη τον ερωτεύτηκε. Οι ναύτες έμειναν έναν χρόνο στο νησί μόνο που κάποια στιγμή οι Μοίρες είχαν προγράψει πως ο Οδυσσέας έπρεπε να γυρίσει σπίτι. Ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς και ο Ησίοδος διαφωνούν ως προς τους απογόνους που απέκτησε η Κίρκη από τον Οδυσσέα. Ο Τηλέγονος είναι ο επικρατέστερος, σύμφωνα με τον Ησίοδο και η μοίρα του δένεται τραγικά με αυτήν του Οδυσσέα.

Το μυθιστόρημα, με πρωτοπρόσωπη αφήγηση, μας συστήνει λοιπόν αυτήν τη θεότητα, που μεγαλώνει σ’ ένα περιβάλλον ουσιαστικά πνευμάτων και μας αφηγείται την καθημερινότητά της σ’ έναν κόσμο με θεούς, Ναϊάδες και νύμφες, όπου ο Ήλιος και ο Ωκεανός τρώγανε μαζί συχνά σαν ξαδέλφια που ήταν, στα βάθη της θάλασσας και πάνω στη γη. Ονομάστηκε Κίρκη, γεράκι δηλαδή, από τα κίτρινα μάτια της και τον ψιλό ήχο που έβγαζε όταν έκλαιγε. Κεφάλαιο προς κεφάλαιο αναπτύσσεται μια ενδιαφέρουσα και πολύπλευρη προσωπικότητα, μέσω της οποίας μαθαίνουμε «από πρώτο χέρι» την ατμόσφαιρα που επικρατούσε στα παλάτια θεών, θεοτήτων και ημίθεων ενώ διάφορα πραγματολογικά στοιχεία ξεπηδούν για να προσδώσουν αληθοφάνεια, όπως τα πρώτα βήματα της μέτρησης της ημέρας: «… υπήρχαν ορισμένοι άνθρωποι που λέγονταν αστρονόμοι κι η δουλειά τους ήταν να καταγράφουν πότε ανέτειλε και πότε έδυε… αλλά μερικές φορές ο πατέρας μου χασομερούσε πότε εδώ και πότε εκεί, αναστατώνοντας τους υπολογισμούς τους» (σελ. 21). Η αφήγηση είναι αείροη («Η βρεφική μου ηλικία ήταν ζήτημα λίγων ωρών, η νηπιακή μου κράτησε λίγα λεπτά περισσότερο», σελ. 14), συμπυκνωμένη («Οι μέρες των θεών κυλάνε σαν το νερό του καταρράκτη και δεν είχα μάθει ακόμη το ανθρώπινο κόλπο να τις μετράω», σελ. 17) και η εξέλιξη της ηρωίδας είναι απόλυτα συνυφασμένη με τα εξωτερικά της ερεθίσματα.

Η σχέση της με τα αδέλφια της, Πέρση, Αιήτη και Πασιφάη, η αγάπη της μητέρας της για τον πατέρα της, ο έρωτάς της για τον Γλαύκο, η στάση των γονιών απέναντί της που δεν ήταν και η καλύτερη, με τον Ήλιο να την αποκαλεί πάνω στον θυμό του «ξέθωρη και λειψή», που δε βρίσκει σύζυγο για κείνη ακόμη κι αν τον πληρώσει είναι τα πρώτα πετραδάκια που χτίζουν την προσωπικότητά της. Τα κουτσομπολιά στο παλάτι, οι σκευωρίες, ο ατίθασος έρωτας, οι αναρίθμητοι απόγονοι, και ταυτόχρονα ο φόβος για τον πόνο και ο τρόμος από την ανυπακοή σε άγραφες άνωθεν εντολές είναι το φόντο μέσα στο πλαίσιο του οποίου δρουν οι ήρωες του μυθιστορήματος.

Η Κίρκη έχει πολλά να μάθει που θα σφυρηλατήσουν τον χαρακτήρα της και μέσα από τις εμπειρίες της, τις γνωριμίες, τις απορίες, τα μαθήματα ζωής ταξίδεψα κι εγώ στους άγραφους νόμους μεταξύ των θεών και των Τιτάνων. Συναρπαστικές λεπτομέρειες, ανθρώπινες κατά βάθος αντιδράσεις, καλοδουλεμένες πληροφορίες, προσεγμένο λεξιλόγιο και απόλυτος σεβασμός στη μυθολογία είναι στοιχεία που με κράτησαν από το πρώτο ακόμη κεφάλαιο, ειδικά από τη στιγμή που η Κίρκη πρωταγωνίστησε σε σημαντικές στιγμές της μυθολογίας ενώ ταυτόχρονα αρκετές λεπτομέρειες που ίσως ο περισσότερος κόσμος να γνωρίζει αναφέρονταν περιληπτικά, κυρίως μέσα από τον παντογνώστη Ερμή σε κατοπινές συζητήσεις ή μέσω άλλων συμπρωταγωνιστών, με αποτέλεσμα να υπάρχει μια ολοκληρωμένη τοιχογραφία ως προς τα γεγονότα και ένα καθόλου κουραστικό κείμενο που δεν αναλώνεται σε περιττές λεπτομέρειες εις βάρος της καθαυτής δράσης.

Η Κίρκη από αποπαίδι μεταμορφώνεται σε γυναίκα με γνώσεις, κι ας τη θεωρούν ανυπάκουη και ψευτοπερήφανη. Ανακαλύπτει τα βότανα που κανείς δε δέχεται τις θαυματουργές τους ιδιότητες και όσα κάνουν τα αποδίδουν στο αμετάβλητο της μοίρας, κάτι που τη φέρνει σε ρήξη με τον πατέρα της. Τελικά πικραμένη διαπιστώνει: «Κάθε στιγμή της γαλήνης μου ήταν ένα ψέμα, την είχα μονάχα επειδή έτσι γούσταραν οι θεοί. Δεν είχαν σημασία οι πράξεις, όσον καιρό κι αν ζούσα ήταν ικανοί από ένα καπρίτσιο α απλώσουν το χέρι τους και να με κάνουν ό,τι ήθελαν» (σελ. 314). Και στο τέλος, γίνεται μητέρα, κάτι που αφήνει αρκετό περιθώριο στη συγγραφέα να δείξει με λυρισμό και καλοδουλεμένες εικόνες τον πόνο και την αγωνία της θεάς που ξέρει και της μάνας που δε θέλει.

Τελικά την οδηγούν σε μια ανεπιθύμητη εξορία στο νησί της Αίας, όπου αφοσιώθηκε στα βοτάνια της. Η μαγεία είναι σκληρή δουλειά, «πρέπει να πετάξεις τα λάθη σου και να ξαναρχίσεις»! Εξασκήθηκε στις οφθαλμαπάτες, δοκίμασε, πειραματίστηκε, υπέταξε τα ζώα του νησιού, μια λιονταρίνα ήταν η μόνιμη σύντροφός της. Αυτό το κεντρικό σημείο του βιβλίου θα μπορούσε να είναι μια μονότονη αφήγηση αλλά διάφορα γεγονότα, όπως οι επισκέψεις του Ερμή που προχωράνε τις εξελίξεις του μύθου μέσα από τις σύντομες αφηγήσεις του, το αναγκαστικό ταξίδι στην Κρήτη του Μίνωα (πόσο συναρπαστικά γραμμένο είναι το πέρασμα από τα βράχια της Σκύλλας και πόση ανατριχίλα μου χάρισε η γέννηση του Μινώταυρου!), ακόμη και οι εμφανίσεις της Μήδειας (από τους πιο καλοδουλεμένους χαρακτήρες του μυθιστορήματος) και του Ιάσονα, γεμίζουν με ενδιαφέρουσες σκηνές το μυθιστόρημα ως την άφιξη του Οδυσσέα.

Μέσα από το κείμενο παρουσιάζονται με ενάργεια όλη η νοοτροπία, οι αντιλήψεις, η στάση ζωής της αρχαιότητας. Ερωτήματα όπως κατά πόσο απασχολούσαν τους θεούς οι ζωές των θνητών δίνονται σχεδόν χωρίς συναίσθημα: «Απ’ όλους τους θνητούς της γης, ελάχιστους έχουν ποτέ ακουστά οι θεοί. Σκεφτείτε το λογικά. Μέχρι να μάθουμε τα ονόματά τους, πεθαίνουν» (σελ. 142). Γιατί οι διαφορές τους είναι τεράστιες: «Έτσι αποκτούσαν δόξα οι θνητοί, συλλογίστηκα. Με την εξάσκηση και την εργατικότητα, φροντίζοντας τις δεξιότητές τους σαν τους κήπους, μέχρι να λάμψουν κάτω από τον ήλιο. Οι θεοί όμως είναι φτιαγμένοι από ιχώρ και νέκταρ, τα πρωτεία τους ξεχειλίζουν ήδη από τα ακροδάχτυλά τους. Αποκτούν, λοιπόν, τη φήμη τους αποδεικνύοντας τι μπορούν να καταστρέψουν: ξεκληρίζουν πόλεις, ξεκινάνε πολέμους, γεννάνε πανούκλες και τέρατα. Όλος εκείνος ο καπνός κι η γευστικότητα που υψώνονται από τους βωμούς μας αφήνουν πίσω τους μονάχα στάχτη» (σελ. 187). Η αλήθεια του Τρωικού πολέμου δίνεται με δυο φράσεις: «-Για ποιο λόγο πολεμήσατε; -Κάτσε να δω αν θυμάμαι… Για εκδίκηση. Πόθο. Ύβρη. Απληστία. Εξουσία. Τι ξέχασα; Α ναι, τη ματαιοδοξία και το πικάρισμα» (σελ. 274). Κι αμέσως το υπέροχο χιούμορ της συγγραφέως που εξισορροπεί την πικρία: «Ακούγεται σαν μια συνηθισμένη μέρα των θεών» (όπ. π.).

Κι ερχόμαστε στην άφιξη του Οδυσσέα, που αποδίδεται και αυτή με λυρισμό αλλά και ρεαλισμό: «Είχα δει πώς μπορούσε να ξεφλουδίζει τις αλήθειες από τους ανθρώπους σαν να ήταν κελύφη από όστρακα, πώς διάβαζε τις καρδιές με μια ματιά και μια καίρια κουβέντα» (σελ. 269). Στη συνέχεια: «Υπήρχαν πολλοί που έκλειναν τα μάτια τους και έκλωθαν φαντασιώσεις για τη δύναμη που θα ήθελαν να έχουν. Εκείνος όμως είχε χαρτογραφήσει και επιθεωρήσει τον εαυτό του, σημειώνοντας με απόλυτη ακρίβεια κάθε πετραδάκι και λοφίσκο. Υπολόγιζε τα χαρίσματά του μέχρι κεραίας» (σελ. 306). Ο Οδυσσέας και η Κίρκη έζησαν μαζί έναν χρόνο αλλά αυτή η σχέση ούτε μιαρή φάνηκε στα μάτια μου ούτε ρομαντική, ακριβώς χάρη στη ματιά της συγγραφέως που ξέρει να τοποθετεί τους ήρωές της σ’ ένα ειδυλλιακό περιβάλλον χωρίς να χάνει όμως τις πραγματικές διαστάσεις των περιστατικών. Έτσι κι εδώ, η Κίρκη πατάει γερά στα πόδια της: «Όλες εκείνες οι νύχτες στο κρεβάτι μου ήταν απλώς η σοφία του ταξιδευτή. Όταν βρίσκεσαι στην Αίγυπτο, λατρεύεις την Ίσιδα, στην Ανατολία, σφάζεις ένα αρνί για την Κυβέλη. Δεν είναι ανόμημα κατά της Αθηνάς που έχεις στην πατρίδα σου» (σελ. 304). Και συγκινήθηκα με την πικρή διαπίστωση: «Συνειδητοποίησα ότι η οικογενειακή ζωή μαζί μου έμοιαζε πιο πολύ με πρόβα» (σελ. 305), μιας και ο Οδυσσέας έπρεπε να γυρίσει σπίτι και να συνεχίσει τη ζωή του με την Πηνελόπη.

Όλα αυτά λοιπόν δίνονται με σωστές και μετρημένες παρομοιώσεις και μεταφορές που στολίζουν ακόμη περισσότερο το κείμενο: «Αυτή η γελαστή αλογόμυγα των θεών, ο Ερμής» (σελ. 126) που «μάζευε τα κουτσομπολιά όπως οι ποδόγυροι τη λάσπη» (σελ. 133) ή «Το φεγγάρι είχε συρρικνωθεί σε ένα θραύσμα έξω από το παράθυρο» (σελ. 307) και τέλος «Τα μάτια του ήταν καστανά, γεμάτα ζεστασιά σαν την καλοκαιρινή γη» (σελ. 315) είναι μερικά μόνο από τα στολίδια του βιβλίου. Το μυθιστόρημα όμως, όσο πλησίαζε προς το τέλος, μου φάνηκε συγκριτικά αδύναμο, με την Κίρκη να γενννά τον Τηλέγονο από το σμίξιμό της με τον Οδυσσέα και με διάφορα γεγονότα που δεν ήξερα ως προς τον θάνατο του βασιλιά της Ιθάκης και τα βήματα που ακολούθησε ο Τηλέμαχος με την Πηνελόπη μετά από αυτό. Οι τελευταίες εξελίξεις δεν είχαν τον ίδιο βαθμό έντασης με το υπόλοιπο κείμενο, χωρίς αυτό να σημαίνει πως έτσι εξαλείφεται η θετικότατη ματιά μου απέναντί του.

Το μυθιστόρημα δεν είναι μόνο η ιστορία της Κίρκης και η περιγραφή των κοινωνικών ισορροπιών της εποχής αλλά και σε ένα δεύτερο επίπεδο μια σαφής κατάδειξη των ζητημάτων που συνεχίζουν να απασχολούν τους ανθρώπους ακόμη και ως την εποχή μας: έπαρση και τιμωρία, ανισότητες και αδικίες (οι προνομιούχοι κατά των αδυνάτων), μοτίβα δράσεων που επιφέρουν την αντίδραση, εγωισμός και μισαλλοδοξία, ο φόβος για τη δύναμη του Θεού σε όποια μορφή κι αν είναι (κι αυτό αν κάποιος το χειριστεί καλά μπορεί να χειραγωγήσει πολύ κόσμο) ή, ακόμη χειρότερα, το γεγονός πως ό,τι κι αν κάνουμε δεν ξεφεύγουμε από τη μοίρα που Εκείνος δημιουργεί, η προνομιακή θέση του άντρα στην κοινωνία («τους γιους δεν τους τιμωρούσαν», σελ. 250), υπάρχουν ακόμη ανάμεσά μας δημιουργώντας έριδες, προστριβές, αγωνία, ακόμη και θάνατο. Η «Κίρκη» είναι ένα λυρικό μυθιστόρημα για μια λιγότερο γνωστή θεότητα της ελληνικής μυθολογίας, γεμάτο τεκμηριωμένη ατμόσφαιρα, συναρπαστικές πληροφορίες, ρεαλισμό και άφθαστη αληθοφάνεια, που συγκροτούν ένα κείμενο με ανατροπές και εκπλήξεις, αφιερωμένο στην αδυναμία του ανθρώπου να ξεφύγει από τη μοίρα και στη μάνα που θα κάνει τα πάντα για να προστατέψει το παιδί της.