Αρκουδέας Κώστας-Το χαμένο νόμπελ-Εκδόσεις Καστανιώτη

Γράφει η Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

Πριν από τους «Επικίνδυνους Συγγραφείς», ο πολυγραφότατος λογοτέχνης και μελετητής Κώστας Αρκουδέας έφερε στο φως «Το χαμένο Νόμπελ» από τις ξεχωριστές εκδόσεις Καστανιώτη. Με εξώφυλλο τον μεγάλο μας συγγραφέα Νίκο Καζαντζάκη, που πολεμήθηκε παθιασμένα από την Εκκλησία και το επίσημο κράτος αλλά και αγαπήθηκε επίσης παθιασμένα από εκατομμύρια αναγνώστες σε όλο τον κόσμο. Μετά από δεκάχρονη έρευνα, ο συγγραφέας κατέθεσε στο «Χαμένο Νόμπελ» έναν τεράστιο πλούτο τεκμηριωμένων στοιχείων, παραπομπών και εξηγήσεων, με το βιβλίο αυτό να αποτελεί το πρώτο μιας τριλογίας με τίτλο «Η σκοτεινή πλευρά της γραφής».

Τρία είναι τα κλειδιά της Καζαντζακικής κοσμοθεωρίας, όπως σημειώνει ο συγγραφέας στη σελίδα 523: η μετουσίωση της ύλης σε πνεύμα, η σωτηρία του Θεού και η ελευθερία. Το πρώτο κλειδί οδηγεί στην εγρήγορση και τη ζωογόνο δημιουργία, το δεύτερο κλειδί στον αγώνα του ανθρώπου να διατηρήσει τον Θεό μέσα του και να μην τον αφήσει να πεθάνει, και το τρίτο κλειδί στην απουσία του φόβου και της ελπίδας, γιατί μόνο τότε ο άνθρωπος γίνεται αφέντης του εαυτού του». Τα τρία αυτά κλειδιά φοβούνταν κάποιοι ακαδημαϊκοί κύκλοι, η Εκκλησία και το Παλάτι. Το να πάψει ο άνθρωπος να φοβάται ερχόταν σε αντίθεση με τους σκοπούς τους.

Σε πολιτικό επίπεδο, ο Καζαντζάκης πρέσβευε διαφορετικά πράγματα στις τρεις φάσεις της ζωής του. Στα νιάτα του ήταν υπερπατριώτης, εθνικιστής σχεδόν. Στην ωριμότητά του, υπήρξε φιλοκομμουνιστής, χωρίς όμως να ενταχθεί στον κομμουνισμό για τον οποίο διατηρούσε πλήθος αμφιβολίες, παίρνοντας ακόμη και αντικομουνιστικές θέσεις. Στα γεράματά του έστρεψε τα νώτα του στην πολιτική και αφοσιώθηκε ολόψυχα στη συγγραφή, παράγοντας αριστουργήματα όπως το Αναφορά στον Γκρέκο.

Τελικά, πόσο γνωρίζουμε τον Νίκο Καζαντζάκη; Ποιος ήταν αυτός ο άνθρωπος που κατόρθωσε να μεταφραστεί σε πάμπολλες γλώσσες και να σηκώσει θύελλα αντιδράσεων στη χώρα που τόσο αγαπούσε; Μήπως δεν μπορούσαν να καταλάβουν τους στοχασμούς του; Μήπως έβλαπτε επικίνδυνα τους στόχους τους;

Το σπουδαίο αυτό βιβλίο των 567 σελίδων χωρίζεται σε πέντε μέρη, με τέσσερα υποκεφάλαια το κάθε ένα, εισχωρώντας στον άγνωστο κόσμο της διεθνούς και της ελληνικής γραμματείας. Γνωρίζουμε μέσα από τα γραπτά τους όλους εκείνους που επηρέασαν την εξέλιξη της λογοτεχνίας και της παγκόσμιας σκέψης. Όπως τους Μαρσέλ Προυστ, Τζέημς Τζόυς, Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, Χόρχε Λουίς Μπόρχες. Εκτός του Καζαντζάκη και του Σικελιανού, δεν πήραν το Νόμπελ λογοτεχνίας οι Μπωντλαίρ, Ρεμπώ, Μαγιακόφκι, Τολστόι, Τσέχοφ, Κάφκα, Μούζιλ, Βιρτζίνια Γουλφ, Μπρεχτ, Πεσσόα, Ντίλαν Τόμας και άλλοι που μάλλον ενοχλούσαν με τις απόψεις τους, ή στην καλύτερη των περιπτώσεων οι απόψεις τους ήταν αδιάφορες στη Σουηδική Ακαδημία. Ο Κώστας Αρκουδέας μας πληροφορεί ότι υπήρξαν κι εκείνοι που για διάφορους λόγους αρνήθηκαν να παραλάβουν το Νόμπελ λογοτεχνίας. Όπως ο Μπορίς Πάστερνακ, συγγραφέας του επικού Δόκτωρ Ζιβάγκο, ο Γάλλος υπαρξιστής φιλόσοφος Ζαν Πολ Σαρτρ, δημιουργός του Είναι και το μηδέν, και ο Αλεξάντερ Σολζενίτσιν, συγγραφέας του αλησμόνητου Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ.

Θαυμάζω τον Αρκουδέα γιατί δεν φοβάται να στηλιτεύσει, να πει την αλήθεια. Δεν χαϊδεύει τα αυτιά κανενός, ούτε της Εκκλησίας, ούτε της Ακαδημίας Αθηνών αλλά ούτε και του Κράτους, όλους εκείνους τους φορείς που πολέμησαν λυσσαλέα ώστε να μην πάρει το Νόμπελ ο Καζαντζάκης, ο Σικελιανός και όσοι συγγραφείς δεν συμφωνούσαν μαζί τους. Φωτίζει την Ιστορία με τρόπο που δεν τη διδαχτήκαμε ποτέ στα σχολεία και κάνει τη λογοτεχνία προσιτή στον καθένα, τόσο που καταλήγει να την αγαπά.

Παράλληλα με τις δολοπλοκίες που στήνονταν εις βάρος του Καζαντζάκη, μαθαίνουμε την Ιστορία της Ελλάδας από το 1910 μέχρι τις μέρες μας. Ο αναγνώστης φρεσκάρει τη μνήμη του κάνοντας στάση σε όλους τους ιστορικούς σταθμούς της χώρας μας και μαθαίνει όλες τις περιπέτειές της. Γνωρίζει, λόγου χάρη, πώς συμπεριφέρθηκαν στον Καζαντζάκη διάφοροι επώνυμοι λογοτέχνες, πώς τον πολέμησαν. Τι κρίμα, θα αναλογιστεί ο καθένας μας, ενώ περιμένουμε από τους ανθρώπους του πνεύματος ένα φως στο τούνελ, να διαπιστώνουμε ότι υπάρχει τέτοια διχόνοια… Ένα ή και περισσότερα Νόμπελ θα ήταν μεγάλο κέρδος για τη χώρα μας. Κι όμως, η Ακαδημία Αθηνών, η Εκκλησία και το Παλάτι εμπόδισαν αυτήν τη χαρά. Πόση δύναμη είχε ο ακαδημαϊκός και συγγραφέας Σπύρος Μελάς ώστε να εμποδίσει αυτό το Νόμπελ; Ήταν άνθρωπος που δεν είχε πρόβλημα να αρθρογραφήσει υπέρ του αντιφασιστικού αγώνα κατά του Μουσολίνι αλλά και υπέρ του γερμανόφιλου κατοχικού Πρωθυπουργού στρατηγού Τσολάκογλου. Για τη ζωή και το χαρακτήρα του Μελά μαθαίνουμε στο κεφάλαιο Διχόνοια και στο υποκεφάλαιο «Υπάρχει κάτι σάπιο στην Ελλάδα», σελίδα 115. Εκεί γράφει: Τι είχε με τον Καζαντζάκη ο Μελάς; Φθόνο, μίσος, αντιζηλία; Ίσως όλα, και μαζί έχθρα και φοβερή ζήλια. Και η Εκκλησία; Η Ιερά Σύνοδος, που τον κατηγόρησε ως ιερόσυλο και ζήτησε την απαγόρευση της κυκλοφορίας των βιβλίων του, με ποιο δικαίωμα εισήλθε στον χώρο της λογοτεχνίας και ήθελε να τον αφορίσει; Ευτυχώς, η Εκκλησία δεν τον αφόρισε, όπως αποκαλύπτει ο συγγραφέας, αλλά του έριξε ανάθεμα. Διαβάζουμε στο βιβλίο τα λόγια της Έλλης Αλεξίου: «Τον καταράστηκαν οι παπάδες, άλλοι από αμάθεια, άλλοι από φόβο, άλλοι από υπολογισμό». Και το Παλάτι; Η Φρειδερίκη που έβαλε κι αυτή το χεράκι της στη μη απονομή, γιατί εμπόδισε την Ελλάδα να πάρει το Νόμπελ; Από ποιον πήρε αυτή την άδεια;

Ο όγκος των γνώσεων και της έρευνας περιλαμβάνει ντοκουμέντα, προσωπικές μαρτυρίες, επιστολές, άρθρα, αποσπάσματα από βιβλία και έγγραφα, προβάλλοντας και τεκμηριώνοντας τον ανταγωνισμό που επικρατούσε ανάμεσα στους διανοούμενους της εποχής. Είναι κάτι που συγκινεί ή και εξοργίζει οποιονδήποτε. Λύνει επίσης απορίες και απαντά σε ερωτήματα που χρόνια τώρα ταλανίζουν την κοινωνία. Ο ίδιος ο συγγραφέας αναρωτιέται για την προσωπικότητα του Καζαντζάκη, μα δίνει απαντήσεις. Πιστός ή άπιστος; Ένθεος ή άθεος; Θρησκευόμενος ή μη θρησκευόμενος; Η απάντηση του Καζαντζάκη: «Δεν δίνω λογαριασμό σε κανέναν για το αν έχω ή δεν έχω σχέση με το υπερπέραν και ποια μπορεί να είναι η σχέση αυτή. Τελεία και παύλα».

Στην αντίπερα όχθη των θέσεων και των απόψεων των μεγάλων συγγραφέων της εποχής, διαβάζει κανείς με λύπη τις υβριστικές κατηγορίες των Ελλήνων, όπως: «Ο μεγαλύτερος βλάσφημος συγγραφέας όλων των αιώνων», «Το αίσχος της Ελλάδος», «Ο αντίχριστος της παγκόσμιας λογοτεχνίας», «Από τους καλαμαράδες εκείνους που είναι χειρότεροι από τους φονιάδες», κι άλλα παρόμοια. Δεν θα ξεχάσω τις φασαρίες που έγιναν έξω από Αθηναϊκό κινηματογράφο την ώρα που προβαλλόταν «Ο τελευταίος πειρασμός» του Σκορτσέζε. Οι σκηνές που διαδραματίστηκαν δεν θύμιζαν διόλου ευρωπαϊκό κράτος αλλά τριτοκοσμικό. Ποια η διαφορά αλήθεια με τους Ταλιμπάν; Τα γεγονότα εκείνα είχαν και ένα θετικό αντίκτυπο, καθώς βοήθησαν το βιβλίο του Καζαντζάκη να κάνει πολλές επανεκδόσεις.

Ο συγγραφέας γράφει για την πολύπαθη ζωή του Καζαντζάκη, για τα μαθητικά του χρόνια, τους έρωτες αλλά και για τους γάμους του. Τις σχέσεις που είχε με τις γυναίκες, το δύστροπο όσο και αμφιλεγόμενο χαρακτήρα που εκδήλωνε μαζί τους. Αλλά και για τις σχέσεις με τους ομοτέχνους του, τις κοινές φιλοσοφικές τους αναζητήσεις, ιδίως με τον Σικελιανό. Δεν νομίζω ότι θα βρείτε πουθενά αλλού τόσες συγκεντρωμένες πληροφορίες σε συνδυασμό με την αφηγηματική δεινότητα του Αρκουδέα. «Το χαμένο Νόμπελ» είναι χρήσιμο εργαλείο σε κάθε ερευνητή και όχι μόνο. Ξεχειλίζει από επιστολές, άρθρα, δοκίμια, δημοσιεύματα στον Τύπο, αποσπάσματα από συγγραφείς που κατέκτησαν το Νόμπελ λογοτεχνίας. Ένα πληθωρικό υλικό που βοηθά τον αναγνώστη να αποκτήσει σαφή εικόνα για την εποχή και τους πρωταγωνιστές της.

Λένε πως όσο και να διαβάσεις, νιώθεις πως δεν γνωρίζεις τίποτε. Αυτό συνέβη και σ’ εμένα. Ευχαριστώ τον συγγραφέα γι’ αυτό το ταξίδι στις φανερές και κρυφές πτυχές της ζωής του αγαπημένου μου συγγραφέα. «Το χαμένο Νόμπελ» είναι ένα βιβλίο που δεν διαβάζεται μονομιάς. Θα ανατρέξεις πολλές φορές στις σελίδες του και θα γίνει αφορμή για πολλές συζητήσεις. Αν και βρίσκεται στην όγδοη έκδοση και οδεύει –όπως μαθαίνω– στην ένατη, είμαι σίγουρη ότι η πορεία του θα έχει διάρκεια και συνέχεια. Τα ζητήματα που αναδεικνύει η δυνατή πένα του μεγάλου μας συγγραφέα, του Νίκου Καζαντζάκη, μας βοηθούν να βγούμε από το πέπλο του σκοταδιού που μας καλύπτει. Όσο για «Το χαμένο Νόμπελ», μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι είναι ένα βιβλίο διαχρονικό. Κυκλοφόρησε τα Χριστούγεννα του 2015 και με την πάροδο του χρόνου διατηρεί τη φρεσκάδα και τη δύναμή του. Μια αναγνωστική απόλαυση!