Η "Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα" σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας και εκδόθηκε από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Την ευθύνη του σχεδιασμού είχε ο καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Α.-Φ. Χριστίδης.

Πρόκειται για συλλογικό έργο που αποτελείται από 127 κείμενα, συμβολές 80 περίπου Ελλήνων και ξένων ερευνητών. Εξετάζει την ιστορική πορεία της αρχαίας ελληνικής από την ινδοευρωπαϊκή ως την ύστερη αρχαιότητα, εντάσσοντάς την στο τρίπτυχο γλώσσα-ιστορία-πολιτισμός. Στο έργο προτάσσεται μια Εισαγωγή, όπου ο επιμελητής εξετάζει την ιστοριογραφία της ελληνικής γλώσσας, και ακολουθούν 9 ενότητες.

Η πρώτη ενότητα συζητά τις βασικές όψεις του γλωσσικού φαινομένου. Η δεύτερη ασχολείται με τη διαπλοκή γλώσσας και ιστορίας στη διαμόρφωση της ελληνικής. Η τρίτη περιγράφει το μωσαϊκό των διαλέκτων που συγκροτούσαν την ελληνική γλώσσα μέχρι την ανάδυση της "κοινής" στα ελληνιστικά χρόνια. Η τέταρτη ενότητα περιγράφει τη δομή και την εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής από τον 5ο αιώνα π.Χ. μέχρι την ύστερη αρχαιότητα: φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, λεξιλόγιο, συμπεριλαμβανομένων και των κυρίων ονομάτων. Η πέμπτη ενότητα εξετάζει τις επαφές της ελληνικής γλώσσας με άλλες γλώσσες. Στις επαφές αυτές εικονογραφείται με τον πιο προφανή τρόπο η ιστορικότητα της γλώσσας. Η έκτη ενότητα ασχολείται και αυτή με τη διαπολιτισμική επαφή μέσα από τη μεταφραστική δραστηριότητα, μια δραστηριότητα με μεγάλη ανάπτυξη στην ύστερη, κυρίως, αρχαιότητα. Η έβδομη ενότητα παρακολουθεί τις τύχες της αρχαίας ελληνικής στον χώρο της γραμματείας αλλά και των επιστημών (ιατρικής, φιλοσοφίας). Επιπλέον, εξετάζει τα ειδικά λεξιλόγια που σχετίζονται με βασικούς θεσμούς της αρχαίας κοινωνίας (δίκαιο, δουλεία, θρησκεία). Το τελευταίο τμήμα της ενότητας εξετάζει ενδεικτικά τη διαπλοκή γλώσσας-ιστορίας-πολιτισμού μέσα από τις σημασιακές μεταμορφώσεις πέντε λέξεων (ελληνισμός, φιλοτιμία, παράδεισος, άγιος, ψυχή). Η όγδοη ενότητα περιγράφει στάσεις και πρακτικές της αρχαιότητας απέναντι στη γλώσσα: γλώσσα και εκπαίδευση, οι γραμματικοί της αρχαιότητας, αττικισμός. Η ένατη ενότητα περιγράφει το κατεξοχήν ιδεολογικό ζήτημα των τυχών της αρχαίας ελληνικής στους μέσους και νεότερους χρόνους, τόσο στην Ευρώπη όσο και στο πλαίσιο του νεότερου ελληνισμού.

Ο τόμος περιλαμβάνει ακόμη τρία παραρτήματα που περιγράφουν ειδικότερες όψεις της αρχαίας ελληνικής: ζητήματα γραφής (στίξη, τονισμός), ειδικές χρήσεις, ειδικά θέματα που αναδεικνύουν τη λειτουργία γλωσσικών μηχανισμών. Για τη διευκόλυνση του αναγνώστη παρατίθενται, στο τέλος του βιβλίου, κατάλογος με τις αρχαίες πηγές στις οποίες παραπέμπουν οι συγγραφείς, γλωσσάρι όρων, καθώς και οι συμβάσεις του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου (ΙΡΑ) και η εξέλιξη του φωνητικού συστήματος της ελληνικής. Η έκδοση ολοκληρώνεται με τέσσερα ευρετήρια: κυρίων ονομάτων, γλωσσών/διαλέκτων, λέξεων κατά γλώσσα/διάλεκτο, όρων και θεμάτων. Οι συμβολές – στη μεγάλη πλειονότητά τους – συνοδεύονται από αρχαία κείμενα, με τη νεοελληνική τους απόδοση, τα οποία κάνουν εποπτικότερη την παρακολούθηση των ζητημάτων που θίγονται.

Η παρούσα δεύτερη, αναθεωρημένη έκδοση περιλαμβάνει επιπλέον κείμενα σε σχέση με την πρώτη, τα οποία είχαν συμπεριληφθεί για πρώτη φορά στη μεταφρασμένη αγγλική εκδοχή, που εκδόθηκε το 2007 από το Cambridge University Press.