Κατά την σύγχρονον ελληνικήν έρευναν ανεπτύχθησαν εν αρχή αι προϋποθέσεις μιας σαφώς ουχί οριενταλιστικής, τουτ\' εστί πηγαίας ερεύνης του Ισλάμ, βάσει της μεθοδολογίας και των προκρίσεων αυτού. Η τιμή της τοιαύτης εργασίας ανήκει δικαιωματικώς εις τον Νικόλαον Π. Ελευθεριάδην, ούτινος το παράδειγμα, όμως, δεν εύρε μιμητάς, παραμείναν μία φωτεινή μεν, εξαίρεσις δ\' εις τον κανόνα της επιστημονικής διαπραγματεύσεως της Ανατολής. Ούτος, ενδιατρίψας επί μακρόν εις το Ισλάμ, ένεκεν τόσον των εντατικών ερευνών του επί του θέματος, όσον και της εν τη πράξει ενασχολήσεως εις το ισλαμικόν δίκαιον (σαρήα) -όπερ κατέχει την πρωτοκαθεδρίαν εν τω ισλάμ- ως εκ της εργασίας του τού δικηγόρου παρά τοις οθωμανικοίς δικαστηρίοις, κατενόησε το αληθές νόημα του Ισλάμ, όπερ έγνωσεν εκ των πηγών και ουχί εκ δευτερογενών βιβλιογραφικών αναφορών και διεπραγματεύθη κατά τρόπον άψογον, σχολαστικόν και σύμφωνον τη ισλαμική διδασκαλία. Τας γνώσεις, τας οποίας απεκόμισεν εκ της πολυχρονίου και εντατικής μαθητείας του δεν τας περιώρισε δι\' εαυτόν, ώστε να κυριαρχή εις τας δικαστικάς αίθουσας, καταγάγων την μίαν νίκην επί της ετέρας, αλλ\' εφρόντισε να καταστήση αυτάς κτήμα κοινόν τοις πάσι δι\' αρθρογραφίας εις τον τύπον και διά συγγραφής περισπούδαστων διατριβών. Ούτος ο τόμος περιλαμβάνει τρεις μελέτας.

Εις μεν την πρώτην, ο συγγραφεύς διαπραγματεύεται τα του ιερού νόμου του Ισλάμ, της σαρήας. Εις δε την δευτέραν μελέτην, ο συγγραφεύς συγκεκριμενοποιεί την έρευνάν του εις την οθωμανικήν αυτοκρατορίαν, διαπραγματευόμενος ειδικώς τα παραχωρηθέντα υπό του πορθητού προνόμια τη ρωμαιϊκή εκκλησία, εντάσσων, και ορθώς, την προβληματικήν υπό τα εύστοχα πορίσματα εις τα οποία κατέληξεν εν τη πρώτη του μελέτη. Η τρίτη μελέτη, τέλος, έχει ως επί το πολύ, πλέον, μόνον ιστορικόν χαρακτήρα. Εν αυτή ο συγγραφεύς εξετάζει αυτό τούτο το πρόβλημα των προνομίων εις μίαν εποχήν, καθ\' ην κατεβάλλοντο σύντονοι προσπάθειαι καταργήσεως των εις ευθυγραμμισμόν προς τα εν τη Δύσει κρατούντα εν τη προσπάθεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας να υιοθέτηση τα δυτικά πρότυπα. Κατά το έκτοτε διαρρεύσαν χρονικόν διάστημα, η σχετική προς το Ισλάμ έρευνα έχει ικανώς εξελίχθη. Περιέργως, όμως, πανθ\' όσα ο Νικόλαος Π. Ελευθεριάδης αναφέρει περί Ισλάμ ελάχιστα εθίγησαν ή ανετράπησαν αντιθέτως, όσα ούτος συνέγραψεν εις τον τόμον τούτον αποτελούν σημείον αναφοράς δι\' όλους, όσοι εν τοις κατόπιν κατεπιάσθησαν εις τα ζητήματα, τα οποία εθεράπευσε. Τούτο, άλλως τε, επαληθεύεται εκ της πληθύος των βιβλιογραφικών αναφορών και των εύφημων μνειών, ων το βιβλίον κατέστη αποδέκτης.

Κυριάκος Θ. Νικολάου-Πατραγάς (δ.ν.)