Για τη Σμύρνη και τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 έχουν χυθεί τόνοι μελάνης, έχουν φωτιστεί σχεδόν όλες οι πτυχές, οι αιμάσσουσες πληγές ράφτηκαν βιαστικά με τη Συνθήκη της Λωζάνης το 1923 και την επακόλουθη ανταλλαγή πληθυσμών, οπότε ό,τι και να γράψω εισαγωγικά για το βιβλίο του Τζάιλς Μίλτον θα είναι σα να κομίζω όχι μόνο μία γλαύκα ες Αθήνας αλλά και το σόι της.

Ο «Χαμένος παράδεισος» είναι μια τεκμηριωμένη ιστορική μελέτη γύρω από την καταστροφή της Σμύρνης και τη λήξη της Μεγάλης Ιδέας, με μια διαφορά μόνο: ο συγγραφέας είναι Βρετανός και επομένως ρίχνει το βάρος του στην καθημερινόιτητα πριν και στις συνέπειες μετά στη ζωή των Λεβαντίνων της Σμύρνης. «Η λεβαντίνικη κοινότητα ήταν μακράν η πλουσιότερη της πόλης. Ευρωπαϊκής καταγωγής, αλλά έχοντας αφομοιώσει τους τρόπους της Ανατολής, τα μέλη της ζούσαν στην Τουρκία από τα χρόνια της βασιλείας του Γεωργίου Γ΄ [1801-1820]» (σελ. 37). Ο συγγραφέας βασισμένος σε ημερολόγια, αυτόπτες μάρτυρες, απογόνους ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα κυριολεκτικά στο πετσί τους, έγγραφα, διασταυρώνει, μελετάει, υποστηρίζει, καταγράφει και παραδίδει μια εμβριθή μελέτη για την εποχή και την πόλη.

Παρ’ όλο που η ματιά του είναι φιλοδυτική και δεν αναφέρεται σχεδόν καθόλου στη ζωή της ελληνικής κοινότητας, το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο και οι πρωτεργάτες της Μεγάλης Ιδέας και καταστροφής (Βενιζέλος, Χατζανέστης, Κωνσταντίνος Β΄κ. ά.) περιγράφονται εξίσου αντικειμενικά. Σίγουρα το όνειρο της Σμύρνης ήταν ελληνικό και η λήξη του Πρώτου Μεγάλου Πολέμου βρήκε την Ελλάδα να διεκδικεί πατρίδες αιώνων, επομένως ήταν λογικό ένας ιστορικός να μην μπορεί να παραλείψει αυτά τα γεγονότα. Έτσι, η καταγραφή της λεβαντίνικης ζωής ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τα αίτια και τις αφορμές των διπλωματικών χειρισμών της ελληνικής πλευράς. Και ως αναγνώστης και μελετητής του συγκεκριμένου ζητήματος δε βρήκα λάθη, παραλείψεις ή ανισομέρειες. Τα γεγονότα εκτίθενται όπως έγιναν, οι πρωταγωνιστές του δράματος καταγράφηκαν τεκμηριωμένα, τα περιστατικά ακολουθούσαν το ένα το άλλο με διασταυρωμένες λεπτομέρειες και η καταστροφή της Σμύρνης ξεδιπλώθηκε μπροστά στα μάτια μου μέρα τη μέρα. Το μόνο σημείο που με εκνεύρισε και έκανε ολοφάνερη την πλευρά από την οποία κατέγραφε ο συγγραφέας ήταν η εκφώνηση της δυστυχίας πως η οικογένεια Ουίτταλ αναγκάστηκε να διωχτεί από μια ζωή τριών αιώνων! Τι να πουν, κύριε Μίλτον, και οι δόλιοι Έλληνες που ζούσαν εκεί από τουλάχιστον τον 1ο αιώνα π. Χ.;

Διαβάζοντας κανείς μια βιογραφία είναι δύσκολο να τη διαβάσει διεξοδικά και ολόκληρη από την αρχή ως το τέλος, αν την επιλέξει ως ανάγνωσμα και όχι ως μελέτη για μια εργασία του. Εδώ όμως είναι τέτοια η ροή του λόγου, η επιλογή των χωρίων και των τεκμηρίων, η εναλλαγή των σκηνών που παρασύρθηκα και δεν μπόρεσα να αφήσω ούτε σελίδα (εντάξει, αδιαφόρησα για την εκτενέστατη περιγραφή του τρόπου ζωής των λεβαντίνων αστών, τα κότερά τους, τα ανάκτορά τους κλπ.). Η συνθήκη των Σεβρών, η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, η κακομαθημένη συμπεριφορά των Ιταλών που θέλανε ντε και σώνει τη Σμύρνη, κάτι που ανάγκασε τους Συμμάχους να τη δώσουν ελαφρά τη καρδιά στην Ελλάδα, η απόβαση του ελληνικού στρατού, η ήττα του Βενιζέλου και η αρχή του τέλους, η ανεδαφική σκέψη για κατάληψη της Άγκυρας, η πορεία στην Αλμυρά έρημο, ο Ατατούρκ, άριστος γνώστης των καταστάσεων και ικανός ηγέτης σε μια πατρίδα και ιδεολογία που αργόσβηνε, η κατάρρευση του μετώπου, οι σφαγές, η πυρπόληση της Σμύρνης κατόπιν διαταγών, το αίμα, η σφαγή («συνωστισμός» κατά ορισμένους ανιστόρητους θερμοκέφαλους), εμπλουτισμένα όλα και με χαρακτηριστικές φωτογραφίες, συναποτελούν ένα γλαφυρό ανάγνωσμα, που θα λύσει πολλές απορίες για όσους δε γνωρίζουν και θα θυμίσει γεγονότα και καταστάσεις σε όσους μελετούν αυτό το κομμάτι της σύγχρονης Ιστορίας. Αν εξαιρέσουμε τη μονομέρεια και τον ελλιπή φωτισμό για τους υπόλοιπους κατοίκους της Σμύρνης, αν αγνοήσουμε πως ο συγγραφέας αναφέρεται στην τύχη ανθρώπων που έχασαν περιουσίες ενώ υπήρξαν άλλοι που έχασαν και την ιδεολογία τους και τα όνειρά τους για μια μη διακοπή της ιστορικότητας της περιοχής, ο «Χαμένος παράδεισος» είναι ένα καλό υλικό για τη βιβλιογραφία της μικρασιατικής καταστροφής