Οι δεσμοί του Φίλιππου Ηλιού με το Πανεπιστήμιο Κρήτης και τους ανθρώπους που το πλαισιώνουν υπήρξαν στενοί και μακρόχρονοι, με θεσμικό επιστέγασμα την ανακήρυξή του σε επίτιμο διδάκτορα της Φιλοσοφικής Σχολής (1994).

Έτσι, η επιστημονική συνάντηση που οργάνωσε το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας στο Ρέθυμνο (14-15/10/2005) υπήρξε μια χειρονομία μεστή περιεχομένου: ιστορικοί, φίλοι και συνεργάτες, ομότεχνοι του Φ. Ηλιού τίμησαν τη μνήμη του με τρόπο ουσιαστικό, καταθέτοντας τον γνωστικό οβολό τους στη μεγάλη τράπεζα της νεοελληνικής ιστοριογραφίας.

Ο τόμος περιέχει τις ομιλίες της διημερίδας. Ο τίτλος "Κοινωνικοί αγώνες και Διαφωτισμός" αποτυπώνει τους βασικούς άξονες των κειμένων, καθώς ξετυλίγουν το νήμα οδηγώντας μας στο γοητευτικό πεδίο της νεοελληνικής ιστορίας των ιδεών.

Μαθαίνουμε, έτσι, για τη μύηση του Κοραή στον κόσμο του Διαφωτισμού και το ενδιαφέρον του για τα νεωτερικά σχολεία του ανατολικού Αιγαίου, για τους Έλληνες φιλάργυρους εχθρούς των Φώτων και τον φανατικό καποδιστριακό Ιωάννη Μάη που βρίσκεται στην επαναστατημένη Μασσαλία. Ακόμα, για τις Ιστορίες του ελληνικού βιβλίου και την ενασχόληση με την πρώιμη νεοελληνική φιλολογία κατά την ταραγμένη δεκαετία του 1940, ενώ, τέλος, ανοίγονται και θεωρητικότερα ζητήματα όπως η σύνδεση κοινωνικών αγώνων και Διαφωτισμού, το "έθνος" του Διαφωτισμού και οι "αποκλίνουσες" προσεγγίσεις του Κ. Θ. Δημαρά, του Π. Κονδύλη και του Φ. Ηλιού στον νεοελληνικό Διαφωτισμό. Γράφουν: Σπύρος Ι. Ασδραχάς, Άγγελος Ελεφάντης, Βασίλης Κρεμμυδάς, Κώστας Λάππας, Χρήστος Λούκος, Άννα Ματθαίου, Στρατής Μπουρνάζος, Πόπη Πολέμη, Αλέξης Πολίτης, Δημήτρης Σπάθης και Νίκος Χατζηνικολάου.