Ο Φώτης Κόντογλου (κατά κόσμον Φώτης Αποστολέλης -1896-1965) υπήρξε μια σύνθετη προσωπικότητα της νεοελληνικής τέχνης και των γραμμάτων μας. Ορθόδοξος χριστιανός, με την πρωτοχριστιανική έννοια του όρου, αγιογράφος με ιδιόμορφο λαϊκό ιδίωμα (που επηρέασε μεγέθη του είδους του Τσαρούχη και του Εγγονόπουλου), συναξαριστής μιας ελληνικότητας που στα περίτεχνα γραπτά του περιλαμβάνει ως ενιαίο όλον την αρχαιότητα, το Βυζάντιο και την "καθ\' ημάς Ανατολή", ο Κόντογλου αποτελεί εξαιρετική περίπτωση στοχαστικού καλλιτέχνη που παλεύει σε όλο το μάκρος του βίου για την Πίστη του.

Ο ζωγράφος διάλεγε τα θέματά του από την ελληνική μυθολογία, την ελληνορθόδοξη παράδοση, την ελληνική φύση. Δεν τον ενδιέφερε η κοσμική στάση στη ζωγραφική, δηλαδή η δυτική τέχνη από την Αναγέννηση και μετά, παρόλο που την ήξερε και την είχε δουλέψει στα νεανικά του χρόνια. Σπούδασε την ακαδημαϊκή τεχνοτροπία στη Σχολή Καλών Τεχνών κοντά στους δασκάλους της Σχολής του Μονάχου, και τα σύγχρονα ρεύματα της τέχνης τα έζησε στη διαμονή του στο Παρίσι. Η επίσκεψή του στο Άγιο Όρος, η γνωριμία του με την Κρητική Σχολή στην αγιογραφία και γενικότερα τη μεταβυζαντινή ζωγραφική επέδρασε καταλυτικά στο έργο του. Στην πορεία ενδιαφέρεται για το έργο των λαϊκών εικονογράφων της τουρκοκρατίας που μελετά στις εκκλησίες και στα μοναστήρια.
Όπως επανειλημμένα τόνιζε ο ίδιος, τον ενδιέφερε περισσότερο να είναι "μάστορας": αποζητούσε μια χειροτεχνική γνησιότητα που θα περιόριζε την επιτήδευση της σύγχρονή του τέχνης. Από τη βυζαντινή τέχνη δανείστηκε τη μορφολογία και την πνευματικότητά της. Από τους λαϊκούς ζωγράφους, όπως τον Θεόφιλο και τους ανώνυμους, διδάχθηκε τον δροσερό, φρέσκο τρόπο με τον οποίο απεικόνιζαν την πραγματικότητα.

Ο Κόντογλου είναι ένας πολύ ιδιόμορφος ζωγράφος. Δεν κατατάσσεται στις κατηγορίες της δυτικής ιστορίας της τέχνης. Δεν είναι ούτε ρεαλιστής ούτε μοντέρνος. Είναι παραστατικός δίχως να είναι λαϊκιστής. Είναι λαϊκός δίχως να είναι αφελής. Είναι ο αγιογράφος του πνευματικού βίου δίχως να είναι στερεότυπος. Τέλος, υπήρξε πρωτοποριακός το βαθμό που απογύμνωσε την ανθρώπινη μορφή και τον περίγυρό της στα απολύτως απαραίτητα στοιχεία.

Άρης Μαραγκόπουλος