Βιβλίο Περί της εαυτού ψυχής
Συγγραφέας Ισίδωρος Ζουργός
Κατηγορία Ιστορικό Μυθιστόρημα
Εκδότης Πατάκης
Συντάκτης-ρια Μαργαρίτα Αλευρίδη

Το διάβασες;
Πες τη γνώμη σου στο Bookia!
Βαθμολόγησε στο Bookia αυτό το βιβλίο και γενικά τα βιβλία που διαβάζεις!

Στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Μανουήλ Α' Κομνηνού, σε μια ερημική ακτή της Προποντίδας, ο Σταυράκιος Κλαδάς αναθυμάται τη μακρόχρονη ζωή του. Νοτάριος και αντιγραφέας ο ίδιος όλα του τα χρόνια, έχοντας μεταγράψει εκατοντάδες συγγράμματα αγίων και ελλόγιμων ανδρών, αποφασίζει, ελεύθερος πια, να συντάξει τη δική του χρονογραφία.

Η γραφίδα του αφηγείται τη ζωή του, μια ιστορία εφηβικής μοναξιάς και χειρογράφων, μια περιδίνηση σε διανοητικά διλήμματα, διωγμούς, έρωτες και αγωνίες στην αυγή της δυναστείας των Κομνηνών στα τέλη του 11ου αιώνα. Η ζωή των απλών ανθρώπων κατά τη βασιλεία των Ρωμαίων, ο πολιτισμός του λόγου και της εικόνας, μα πάνω απ' όλα η αφή της μνήμης. Όλη η αγωνία του ανθρώπου σε ένα βιβλίο, που δεν αφηγείται μόνο την αναζήτηση της ουράνιας βασιλείας, αλλά μνημονεύει και την επίγεια ζωή και τη χοϊκή ψυχή.

Μέσα από τις σελίδες του κατοπτρίζεται η Βυζαντινή Αυτοκρατορία την εποχή που πληθαίνουν οι απειλητικές οχιές από Ανατολή και Δύση. Στο μυθιστόρημα τον πρώτο λόγο δεν έχουν οι αυλικές συνωμοσίες και οι πολύνεκρες μάχες, αλλά το φως απ' τα λυχνάρια των αντιγραφέων, που σκύβουν πάνω από τα συναξάρια των αγίων και τις διατριβές των γραμμάτων. Μέσα από τις σελίδες του αναδύονται ο ύπατος των φιλοσόφων Μιχαήλ Ψελλός, ο όσιος Νικήτας Στηθάτος, λόγιοι, μοναχοί, αγιογράφοι... Όμως στο κέντρο όλων βρίσκεται ο στίχος ενός αινιγματικού ποιήματος και μια γυναίκα, το εσώτερο ρούχο της ψυχής του ήρωα, το ένδυμα που υποκαθιστά το βασανιστικό ράσο.

Το «Περί της εαυτού ψυχής» είναι ένα εσωτερικό χρονικό για τον τρόπο που ένας αντιγραφέας γίνεται συγγραφέας, ένα μυθιστόρημα οικογένειας, περιπέτειας και ελευθερίας, για το άλλο Βυζάντιο. Ένα βιβλίο για τη δύναμη της γραφής και της μνήμης, γι' αυτήν την ορμή που απαιτεί να ονοματίσουμε τα πράγματα του κόσμου εξαρχής με ανάδοχο τη δική μας ψυχή. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Πρόκειται για αμιγώς ιστορικό μυθιστόρημα;

Όχι, κατά τη γνώμη μου. Το φως του λυχναριού του αντιγραφέα Σταυράκιου Κλαδά, πέφτει μεν πάνω σε μια σημαντική περίοδο της παγκόσμιας ιστορίας, αλλά πέραν της ιστορικής καταγραφής της, που όπως αναφέρει ο ίδιος ο συγγραφέας, αποτελούσε μια δική του συγγραφική εκκρεμότητα, ο αναγνώστης γίνεται μάρτυρας μιας διαδικασίας βαθιά εσωτερικής, που έχει ως μοναδικό σκοπό να ψηλαφίσει τις συντεταγμένες του προσωπικού στίγματος και να το ορίσει μέσω της εξάρτησής του από το συλλογικό στίγμα της εποχής. Το συγγραφικό βάρος δεν πέφτει στο Βυζάντιο των αυτοκρατόρων «που έζησαν και ζουν περίοπτον βίον» αλλά σε εκείνο των απλών ανθρώπων που ήταν «χωμένοι στην έκλειψη της σελήνης, αθόρυβοι και ασήμαντοι».

Θα σταθώ σε τρεις άξονες του κειμένου του Ισίδωρου Ζουργού, οι οποίοι, σύμφωνα με τις δικές μου αναγνωστικές προτεραιότητες, συγκεντρώνουν όλο το "δια ταύτα".

Το δίπολο φθοράς - αφθαρσίας.

Η ενδόμυχη ανάγκη του ανθρώπου να δαμάσει τον χρόνο στέκεται διαχρονικά στον αντίποδα του ίδιου του πανδαμάτορος χρόνου και δρα καταλυτικά στην πορεία της ζωής, άλλοτε ως σύμμαχος, και άλλοτε ως τροχοπέδη. Στο συγκεκριμένο κείμενο, η φθορά και η αφθαρσία, ως δύο διαφορετικές μεταξύ τους αυθύπαρκτες συνθήκες, είναι σαφώς οριοθετημένες πάνω στο ίδιο χρονολόγιο, και η καθεμία αποδίδεται με τον δικό της μηχανισμό, τελείως διαφορετικό σε ποιότητα, ενέργεια και ταχύτητα από τον άλλο. Η εξιστόρηση της ζωής του αντιγραφέα Σταυράκιου γίνεται αφηγηματικά σε τρίτο πρόσωπο και ολοκληρώνεται ταυτόχρονα με τον μονόλογο του συγγραφέα Σταυράκιου. Ο στόχος δεν είναι η τομή ή η διάσταση των δύο συνθηκών που υφίστανται σε παράλληλες τροχιές, όπου η αφετηρία της μιας προϋποθέτει το πέρας της άλλης και αντίστροφα, αλλά η ομαλή συνύπαρξή τους. (Ευρηματικό το κλείσιμο του κειμένου, το οποίο άλλωστε ενισχύει το ανυπόστατο της μάχης με τη φθορά). Η τριτοπρόσωπη αφήγηση καταγράφει τη χρονική ακολουθία των εξωτερικών συμβάντων του συλλογικού γίγνεσθαι και η πρωτοπρόσωπη του μονόλογου επιχειρεί μια μη γραμμική χρονικά κατάδυση στον πυρήνα της ατομικής εμπειρίας. Η διαρκής εναλλαγή μεταξύ τους στα επιμέρους κεφάλαια, λειτουργεί εξελικτικά ως προς την ιδιόμορφη αυτή διαδρομή ενηλικίωσης από τον αντιγραφέα στον συγγραφέα, μέσα από το δίπολο φθοράς-αφθαρσίας.

Η δισυπόστατη ουσία της μνήμης.

Η μνήμη, είτε ως εργαλείο απλής παράθεσης των γεγονότων, είτε ως τρόπος ψηλάφησης του σχήματος της ψυχής, νικά τη φθορά αλλά και ηττάται από αυτή. Ο αντιγραφέας Σταυράκιος φροντίζει να μεταφέρει ακέραια την άφθαρτη συλλογική μνήμη στο μέλλον και ο συγγραφέας Σταυράκιος μάχεται το πεπερασμένο της δικής του μνήμης που «τελειώνει με τη ζωή», προσδοκώντας σε μια μικρή αθανασία. Μπορεί άραγε, υπό συνθήκες, η μνήμη να λειτουργήσει ως καλούπι του θυμοειδούς; Αν ναι, τότε κάποια γεγονότα υφίστανται ενδεχομένως μόνο στη συνείδηση.

Το παρελθόν συνομιλεί με το παρόν και βρίσκει κοινούς τόπους.

Διαχρονικά, τα πεπραγμένα των μεγάλων προσώπων της Ιστορίας περνούν σχεδόν αλώβητα στην αθανασία, σε αντίθεση με τα εφήμερα του καθημερινού ανθρώπου που σβήνονται από την άμμο του κόσμου με το κύμα του χρόνου, για να πάρουν τη θέση τους καινούρια. Καινούρια με πεπερασμένη μνήμη κι αυτά, που θα γραφούν πάνω σε «ξυσμένη περγαμηνή από δεύτερο χέρι, γυαλιστερή από την προηγούμενη χρήση». Ο συγγραφέας Σταυράκιος μετρά το αποτύπωμά του προσαρμόζοντας τη μνήμη του στην αλήθεια του εσωτερικού του χρόνου. Άλλοτε ως «ναυαγός που παραδέρνει στους ωκεανούς του χρόνου», άλλοτε ως ακίνητος παρατηρητής του αέναου γίγνεσθαι, μάχεται τη φθορά που προκαλεί ο γραμμικός χρόνος ελπίζοντας σε μια αξιοπρεπή ισοπαλία μαζί της. Σε αυτό, ο καθένας από εμάς μπορεί να αναγνωρίσει τον εαυτό του στον Σταυράκιο. Γιατί ενδόμυχα ίσως, όλοι ελπίζουμε πως θα καταφέρουμε να αφήσουμε το λιθαράκι μας στη ροή του χρόνου. Από πάντα, και για πάντα.

Στην κατακλείδα, θα ήθελα να αναφερθώ για ακόμα μία φορά στο λεξιλόγιο του συγγραφέα, τον άψογο χειρισμό της γλώσσας αλλά και την εμπεριστατωμένη έρευνα πίσω από κάθε του βιβλίο.

Το «Περί της εαυτού ψυχής» κυκλοφορεί και σε audiobook, από το bookvoice. Η αφήγηση του Θανάση Παπαγεωργίου είναι συγκλονιστική. Αν το ακούσετε, θα με θυμηθείτε.