Βιβλίο Ο μικρός πιλότος
Συγγραφέας Σταύρος Ζαφειρίου
Κατηγορία Για παιδιά
Εκδότης Νεφέλη
Συντάκτης-ρια Τασούλα Τσιλιμένη

Το διάβασες;
Πες τη γνώμη σου στο Bookia!
Βαθμολόγησε στο Bookia αυτό το βιβλίο και γενικά τα βιβλία που διαβάζεις!

«Ο μικρός πιλότος» ανήκει στην κατηγορία του παραμυθιού και διαθέτει όλα εκείνα τα στοιχεία ενός κειμένου ικανού να γοητεύσει τον αναγνώστη. Όχι μόνο τον αναγνώστη παιδί αλλά και τον ενήλικα, όπως εξ άλλου έκανε πάντα το παραμύθι.

Το βιβλίο έχει πολλά σημεία στα οποία θα μπορούσα να αναφερθώ. Θα περιοριστώ αναγκαστικά σε εκείνα που το κάνουν ξεχωριστό.

Το βιβλίο χωρίζεται σε πέντε αφηγηματικά «κεφάλαια» και σε αυτά ο Ζαφειρίου διηγείται την ιστορία ενός μικρού πρίγκιπα που ήθελε να γίνει πιλότος σε μια εποχή που δεν υπήρχαν αεροπλάνα. Καταλήγοντας ότι η ύπαρξη αεροπλάνων είναι περιττή για να μπορέσει κάποιος να πετάξει, θεωρεί ότι του αρκεί να παρατηρήσει το πέταγμα των πουλιών. Ο βασιλιάς πατέρας του, μια επιτροπή σοφών, ένας δάσκαλος και ο καλύτερός του φίλος δεν θα είναι συμπαραστάτες σε αυτήν του την επιθυμία. Η φαντασία του θα τον οδηγήσει σε μια συνάντηση με έναν αληθινό πιλότο που θα σταθεί αρωγός στο παράτολμο αυτό εγχείρημα.

Παράτολμο, γιατί ο βασιλιάς προχωρά σε μια σειρά απαγορεύσεων, όταν ο μικρός πρίγκιπας αποφασίζει να πετάξει μέσα σε ένα όνειρο που ο ίδιος θα εμπνευστεί.

Από τις πρώτες σελίδες γίνεται αντιληπτό το τέχνασμα του αφηγητή να απευθύνεται με άμεσο λόγο προς τον αναγνώστη και συχνά να διακόπτει την εξιστόρηση και να μιλά απευθείας στον αναγνώστη, να συνομιλεί μαζί του:

…Είδατε όμως τι πλούσια και επίσημη γλώσσα! Είδατε πόσες λέξεις και πόσο καλή γραμματική πρέπει να ξέρει κανείς για να ασκήσει τα βασιλικά του καθήκοντα…»(23), «…όπως πολύ σωστά μαντέψατε κιόλας, ο ξενοδόχος δεν ήταν άλλος…» (34), «τώρα θα μου πείτε: αφού έστω και αργά διαπίστωσε τα λάθη του γιατί δεν τα έσβησε;. Ε αυτό θα σας αφήσω να το βρείτε μονάχοι σας… (39).

Ο Ζαφειρίου εστιάζει σε αυτό που ο Τζ. Ροντάρι θεωρεί ύψιστης σημασίας. Στην επινόηση, την ιδέα. Δείχνει στον αναγνώστη τη σημασία της όχι μόνο ως υλικό για τη μυθοπλασία, αλλά ως βασική αρχή σκέψης και στη συνέχεια εξέλιξης και λύσης των προβλημάτων. Δηλαδή εστιάζει στη φαντασία. Έτσι λειτουργεί ο μικρός του ήρωας και μέσα από το «ας φανταστούμε, ας υποθέσουμε..» οδηγείται σε απαντήσεις για το βασικό του ερώτημα/πρόβλημα, που αποτελεί και τον πυρήνα της ιστορίας «αν μπορεί να είναι πιλότος, αφού δεν έχουν ακόμη κατασκευαστεί τα αεροπλάνα. Το πέταγμα μέσω του ονείρου. Η πραγματοποίηση της επιθυμίας μέσα από το όνειρο.

Ο συγγραφέας με αυτές τις φράσεις (16) που έχουν τη μορφή ερώτησης συνήθως, όπως π.χ. «τι θα έλεγες για τα όνειρα;», «Πώς μπορείς να πετάξεις με ένα όνειρο;», θέτει ουσιαστικά ζητήματα.

Θα σταθώ στο όνειρο, ως αφορμή, για να τονίσω το στοιχείο που είναι έκδηλο στο βιβλίο του Ζαφειρίου. Την ιδεολογία και τη φιλοσοφική διάσταση. Αναφέρεται όχι σε οποιοδήποτε όνειρο που άλλοι συχνά και «ανεπαίσθητα» μας υποδεικνύουν με ποικίλους τρόπους, αλλά σε αυτά τα όνειρα που φτιάχνει κανείς μόνος του.

Εκτός αν τα όνειρα τα φτιάχνεις μόνος σου! Τότε μπορείς …να πετάξεις με το όνειρό σου όπου θέλεις εσύ! (16).

Ιδεολογία και εξουσία: Ο μικρός πιλότος, αν και μικρός, «…καταλάβαινε πως ο βασιλιάς απαγόρευε καθετί που μπορεί να έκανε του ανθρώπους …χαρούμενους και ευτυχισμένους. Και επειδή καταλάβαινε ακόμη ότι πίσω από τα όνειρα μπορεί να κρύβεται κάτι που δεν διακρίνεται με την πρώτη ματιά» (30).

Η φιλοσοφική σκέψη είναι διάχυτη στο παραμύθι: «…του φαινόταν απίστευτα δύσκολο να καταλάβει, αν πετώντας με το όνειρο αυτό πήγαινε κάπου ή επέστρεφε από κάπου (18)», «…κι έρχομαι από κάπου που δεν χρειάζεται να υπάρχει για να έρθει κάποιος από εκεί» (31) λέει ο πιλότος. Ο συγγραφέας δίνει έμφαση στη σκέψη και στη σημασία της τόλμης, ακόμη και εάν πιστεύει ότι δεν μπορεί να τα καταφέρει, ακόμη και όταν νομίζει ότι δεν ξέρει να κάνει κάτι. Μέχρι που θα αποδειχθεί ότι αυτό που θεωρούσε ως ΤΙΠΟΤΑ, μπορεί να είναι όχι μόνο η αρχή του στόχου, αλλά και η ουσία του. Στο κείμενο ο μικρός πιλότος που δεν ξέρει να ζωγραφίζει, πείθεται να το κάνει. Το αποτέλεσμα τού φαίνεται απογοητευτικό, αφού δεν είναι παρά μόνο μια γραμμή και δεν είναι καν ίσια. Κι αυτή η απλή γραμμή θα αποδειχθεί ότι […« είναι στ΄αλήθεια το πιο εξαίσιο όνειρο για να πετάξεις μαζί του προς την εκπλήρωσή του. Αρκεί να μείνεις πιστός στην πορεία σου και να μην παραβιάσεις αυτήν την γραμμή…» (34)].

Κι όταν ο μικρός πιλότος θα φτιάξει το όνειρό του και θα έχει αποκτήσει όλη εκείνη την εμπειρία και γνώση, θα πει πριν το τέλος «…τώρα μπορώ να δω τη διαφορά ενός ολόκληρου ελέφαντα στην κοιλιά ενός βόα από έναν βόα που έχει καταπιεί έναν ολόκληρο ελέφαντα» (46).

Αυτή η αναφορά στον βόα και στον ελέφαντα που τη συναντάει ο αναγνώστης στην αρχή της ιστορίας, μου δίνει την αφορμή ώστε να αναφερθώ σε ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο που διαθέτει το βιβλίο του Ζαφειρίου, στη διακειμενικότητα. Το βιβλίο κειμενικά και εικονογραφικά αναπτύσσει μια διαλογική σχέση με τον Μικρό Πρίγκιπα του Αντουάν Σαιντ-Εξυπερύ. Η διακειμενικότητα και αντιθετικότητα εδράζει στο γεγονός ότι ο πρωταγωνιστής του Ζαφειρίου δημιουργεί και συναντά με τη φαντασία του έναν πιλότο-σύμβουλο στις επιδιώξεις και τα όνειρά του, ενώ ο Εξυπερύ παρουσιάζει έναν πιλότο που συναντά ένα παράξενο παιδί, το μικρό πρίγκιπα. Αυτό το στοιχείο, με την αλλαγή ρόλων προκαλεί την έκπληξη, αφού κάτι που είναι γνωστό παρουσιάζεται σε ένα ανοίκειο συγκείμενο. (O’Sullivan, 2010).

Η διακειμενική σχέση δηλώνεται από τον συγγραφέα άμεσα ή έμμεσα, και υποβοηθά στην αντίληψη του αναγνώστη, ο οποίος αναγνωρίζοντας τα διακειμενικά στοιχεία, βιώνει την «κυκλική μνήμη της ανάγνωσης», όπως την ονομάζει ο Barthes, και έτσι απολαμβάνει μια τελείως διαφορετική εμπειρία ανάγνωσης.

Έτσι, στο έργο του Ζαφειρίου συναντάμε συχνά φράσεις και σκέψεις σαν αυτή που αναφέρεται στον ελέφαντα και στον βόα, όπως: «… είναι αλήθεια πως δεν χρειάζεται να υπάρχουν πιλότοι για να υπάρχουν μικροί πρίγκιπες» (σ.15)- και αντιστροφή των χαρακτηριστικών των ηρώων. Πιο συγκεκριμένα, ενώ στον Μικρό πρίγκιπα ο πιλότος δεν ξέρει να ζωγραφίζει τίποτα παρά μόνο έναν ελέφαντα στην κοιλιά ενός βόα, στον Μικρό πιλότο, ο μικρός πρίγκιπας «δεν είχε ιδέα από ζωγραφική». Ακόμη, ο βασιλιάς στο έργο του Ζαφειρίου «συνομιλεί» με το βασιλιά στον Μικρό πρίγκιπα, που ζούσε μόνος του σε έναν πλανήτη και το μόνο που του άρεσε ήταν να διατάζει και να απαγορεύει:

[-«‘Σύμφωνα με την εθιμοτυπία, δεν επιτρέπεται να χασμουριέσαι μπροστά στο βασιλιά’, του είπε ο μονάρχης. ‘Σ’ το απαγορεύω’. ‘Δεν μπορώ να κρατηθώ’, απάντησε ταραγμένος ο μικρός πρίγκιπας. […] ‘Τότε’, του είπε ο βασιλιάς, ‘σε διατάζω να χασμουρηθείς’» (Εξυπερύ, 2006: 37).]

Με τις αναφορές αυτές, τους υπαινιγμούς, τα σχόλια και τις κρίσεις για επιμέρους στοιχεία του έργου του Εξυπερύ, ο συγγραφέας «στρέφει την προσοχή του αναγνώστη στο γίγνεσθαι της γραφής του» και ο τελευταίος «λοξοδρομεί διαρκώς από το κυρίως κείμενο για να δημιουργήσει έναν νοερό ‘ιστό’ διακειμένων, πλούσιο σε διακλαδώσεις» (Καλογήρου, 2012). Το σημαντικό, βέβαια, σε μια διακειμενική ανάγνωση δεν είναι ο εντοπισμός του διακειμένου από τον αναγνώστη, ο οποίος μπορεί να μην το βρει και ποτέ, αλλά η διαίσθηση του αναγνώστη για την ύπαρξη ενός διακειμένου, η οποία υπαγορεύεται από τις ενδείξεις του ίδιου του κειμένου (Still & Worton, 1996), όπως στα ακόλουθα αποσπάσματα από τον Μικρό πιλότο: «Οποιαδήποτε ομοιότητα με άλλους μικρούς πρίγκιπες, με άλλους πιλότους και με άλλους ελέφαντες στην κοιλιά ενός βόα είναι συμπτωματική και δεν αποκλείεται να οφείλεται […] στην κακιά συνήθεια των πιλότων, μόλις συναντήσουν μικρούς πρίγκιπες να θέλουν να γράψουν βιβλία για τη ζωή τους» (11)· «Όπως είναι αλήθεια πως δεν χρειάζεται να υπάρχουν πιλότοι για να υπάρχουν μικροί πρίγκιπες» (15).  

Το στοιχείο της διακειμενικότητας στο παρόν βιβλίο μας απασχολεί εάν συνταχτούμε με την άποψη ότι η «διακειμενικότητα είναι μια στρατηγική με τη βοήθεια της οποίας ένα κείμενο συσχετίζεται με άλλα προϋπάρχοντα, αποκτώντας νόημα με αυτόν τον τρόπο και, ότι συχνά παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην προσπάθεια παραγωγής συγκεκριμένων νοημάτων εις βάρος άλλων (Οικονομίδου, 2001). Εδώ έχει σημασία να αναρωτηθούμε εάν κατανοούν με τον ίδιο τρόπο την ιστορία του Σταύρου Ζαφειρίου όσοι έχουν διαβάσει και τον Μικρό πρίγκιπα και όσοι δεν έχουν έρθει σε επαφή με το εν λόγω έργο.

Όπως και να έχει η λειτουργία της διακειμενικότητας είναι καθοριστική συνιστώσα μιας κριτικής ανάγνωσης.

Συνοψίζοντας πρόκειται για ένα κείμενο αλληγορικό, διδακτικό, φιλοσοφικό, καυστικό απέναντι στην οποιαδήποτε μορφή εξουσίας και τους τρόπους άσκησής της. Ένα αιχμηρό σχόλιο για τα ζητούμενα και τα πρότυπα της κοινωνίας.

Ένας μικρός πρίγκιπας που ονειρεύεται να γίνει πιλότος σε μια χώρα χωρίς αεροπλάνα. Ένας πιλότος που διδάσκει μικρούς πρίγκιπες πώς να πετάνε με τα όνειρά τους. Ένας βασιλιάς που απαγορεύει στους υπηκόους του να ονειρεύονται. Ένας δράκος που τσουρουφλίζει τις απλωμένες μπουγάδες.

Ένα ζαβολιάρικο ξωτικό του χιονιού που προτιμά να κάνει παρέα με χοντρομπαλάδες χιονανθρώπους. Μια μικρή φάλαινα που τραγουδά τη σωτηρία της.

Αυτοί, και άλλοι πολλοί, είναι οι ήρωες της ιστορίας μας. Κι αν όλα πάνε καλά, θα μπορέσει ο πρωταγωνιστής μας να ξεχωρίσει ότι ένας ολόκληρος ελέφαντας στην κοιλιά ενός βόα δεν είναι το ίδιο πράγμα με έναν βόα που έχει καταπιεί έναν ολόκληρο ελέφαντα.

Θα πάνε όμως;