Μαραθώνιος κατά της λογοκρισίας, PEN Greece

Γράφει: Παναγιώτης Σιδηρόπουλος

Τιμώντας την 24η Ιουλίου, Ημέρα Μνήμης για την Αποκατάσταση της Δημοκρατίας στη χώρα μας, μέλη του PEN Greece διαβάζουν αποσπάσματα από λογοκριμένα βιβλία.

Δείτε όλα τα βίντεο με τις αναγνώσεις,
στο Facebook ή στο Youtube.

Στην Ελλάδα σήμερα η ελευθερία της έκφρασης είναι αδιαπραγμάτευτη, βασική αρχή της ελληνικής δημοκρατίας, αφού σύμφωνα με το άρθρο 11 του Ελληνικού Συντάγματος «Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία έκφρασης. Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει την ελευθερία γνώμης και την ελευθερία λήψης ή μετάδοσης πληροφοριών ή ιδεών, χωρίς την ανάμειξη δημοσίων αρχών και αδιακρίτως συνόρων». Παρόλα αυτά, δεν είναι λίγες οι φορές που το αναφαίρετο αυτό ανθρώπινο δικαίωμα δέχθηκε μεταφορικά αλλά και κυριολεκτικά τα πυρά της λογοκρισίας, με αποτέλεσμα άλλοτε καθολικές απαγορεύσεις κυκλοφορίας ενός βιβλίου και άλλοτε τον πλήρη αφανισμό του.

Όπως μας υπενθυμίζει πολύ εύστοχα η Γεν. Γραμματέας του PEN Greece κα Τέσυ Μπάιλα στην ακόλουθη ιστορική αναδρομή:

«Το φαινόμενο είναι διαχρονικό. Από τον 5ο αιώνα π.Χ. αλλά μέχρι και το πρόσφατο παρελθόν, συχνά κάποια βιβλία κατέληξαν στις φλόγες σε μια προσπάθεια να διωχθεί το ελεύθερο πνεύμα και η απόλυτη έκφρασή του.»

Τα τελευταία χρόνια σημαντικοί συγγραφείς είδαν τα έργα τους να γίνονται στόχος απαγορεύσεων, λογοκρισίας και πρακτικών που δεν συνάδουν με έναν προηγμένο πολιτισμό, καθώς θεωρήθηκαν ότι αντιβαίνουν καθεστωτικές ιδεολογίες, θρησκευτικές, εκκλησιαστικές και κοινωνικές αντιλήψεις. Αποκορύφωμα υπήρξε η περίοδος της μεταξικής δικτατορίας 1936-1941 αλλά και της δικτατορικής επταετίας 1967-1974, όταν και καταλύθηκε κυριολεκτικά η αρχή της ελευθερίας της έκφρασης είτε με δικαστικές αποφάσεις είτε με δημεύσεις των έργων και καταστροφές. Δεν είναι λίγες οι φορές που η εξουσία οδήγησε τα πράγματα σε θλιβερές, επικίνδυνες και απαράδεκτες καταστάσεις και στιγμάτισε όλους όσοι προσπάθησαν να υψώσουν φωνή ενάντια σε ό,τι επιβουλεύτηκε την ίδια την υπαρκτική ισχύ της ελληνικής δημοκρατίας. Και μπορεί σήμερα τα έργα αυτά να θεωρούνται σύμβολα μιας αντεξουσιαστικής δυναμικής και έτσι να αντιμετωπίζονται, εκείνη την εποχή ωστόσο μετατράπηκαν σε όπλα εναντίον της ελευθερίας του δημιουργού, οδήγησαν σε φυλακίσεις, βασανισμούς και εξορία, αφού προηγουμένως λογοκρίθηκαν, απαγορεύθηκαν ή καταστράφηκαν.

Χαρακτηριστική είναι η επαίσχυντη δημιουργία του Υφυπουργείου Τύπου και Τουρισμού από τον Μεταξά. Ένα υφυπουργείο το οποίο ουσιαστικά ανέλαβε να λογοκρίνει εκφράσεις τέχνης και πολιτισμού, σύμφωνα με τα καθεστωτικά ιδεώδη της εποχής, μιας εποχής καθορισμένης από τον ναζισμό που γιγαντωνόταν στην ευρωπαϊκή επικράτεια και να προσαρμόζει κείμενα και εκδηλώσεις, ώστε να συμμορφώνονται στο πλαίσιο «των εθνικών παραδόσεων και ιδεωδών».

Έτσι τόσο ο τύπος όσο και η λογοτεχνία δέχθηκαν ισχυρό το πλήγμα αυτής της «συμμόρφωσης» και στάλθηκαν στην πυρά με τις φλόγες να κατακαίνε χιλιάδες αντίτυπα βιβλίων στη χώρα ανάμεσα στα οποία βρέθηκαν έργα εγνωσμένης και διάτορης αξίας, όπως ο Επιτάφιος του Θουκυδίδη, η Αντιγόνη του Σοφοκλή, Η Ζωή εν τάφω του Μυριβήλη, έργα του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα, ως έργα αναρχικού και αντεθνικού χαρακτήρα.

Δείτε όλα τα βίντεο με τις αναγνώσεις,
στο Facebook ή στο Youtube.

Η δικτατορία των συνταγματαρχών που ακολούθησε αρκετά χρόνια μετά αποδείχθηκε ένθερμος ζηλωτής της ανελευθερίας του λόγου και της έκφρασης. Η προληπτική λογοκρισία, η απαγόρευση αντεθνικών αναγνωσμάτων, η αντικομμουνιστική εμμονή στάθηκαν τροχοπέδη του έντυπου πολιτισμού. Ο Γιάννης Ρίτσος, ο Κώστας Βάρναλης, ο Άρης Αλεξάνδρου, Η Τατιάνα Γκρίτση Μιλλιέξ, ο Κώστας Μουρσελάς, οι μεγάλοι Ρώσοι συγγραφείς, ο Στρατής Τσίρκας, ο Γιάννης Κορδάτος, ο Δημήτρης Μαρωνίτης, ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, ο Νίκος Κάσδαγλης, ο Μένης Κουμανταρέας είναι μερικοί από τους δημιουργούς τα έργα των οποίων απαγορεύτηκαν μαζί με την εφημερίδα Αυγή σε μια προσπάθεια να φιμωθεί εξ’ ολοκλήρου η ελεύθερη, απρόσκοπτη και αδέσμευτη έκφραση. Αλλά και το σύνολο του έργου του Καρλ Μαρξ και βεβαίως όλων των μαρξιστών συγγραφέων, έργα των Σίγκμουντ Φρόιντ, Τζορτζ Μπέρναρντ, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Ανατόλ Φρανς, Χάινριχ Χάινε, Ντοστογιέφσκι, Γκόρκι, Τολστόι, Καντ έτυχαν της ίδιας τύχης.

Τα βιβλία ελέγχονταν, λογοκρίνονταν και σφραγίζονταν με τη φράση «Έχει λογοκριθεί».

Μετά την επίσημη επιβολή της λογοκρισίας στις 12 Μαΐου του 1967 οι δημιουργοί αποφάσισαν να απαντήσουν με συμβολική σιωπή ως αντίδραση στη φαιδρότητα του «πνευματικού φωτός» που ευαγγελίζονταν οι συνταγματάρχες και προσπάθησαν να βρουν άλλες διόδους υπαρκτικής και εκφραστικής ελευθερίας, ώστε να μπορέσουν να ορθώσουν το πνευματικό τους ανάστημα. Χαρακτηριστική είναι η έκδοση των «Δεκαοκτώ κειμένων», η περίφημη δήλωση του Γιώργου Σεφέρη, οι αγωνιστικές δημιουργίες του Γιάννη Ρίτσου και του Μίκη Θεοδωράκη, δημιουργοί οι οποίοι συνέχισαν να παράγουν πολιτισμό κάτω από ιδιαίτερα επικίνδυνες συνθήκες, αντιστεκόμενοι ρωμαλέα στον πολιτικό παραλογισμό που επεβλήθη.

Εκτός όμως από τις πολιτικές διώξεις των βιβλίων δεν είναι λίγες οι φορές της στοχοποίησής τους από εκκλησιαστικούς παράγοντες. Ο Τελευταίος πειρασμός του Νίκου Καζαντζάκη, η Πάπισσα Ιωάννα του Εμμανουήλ Ροΐδη, Η Καταγωγή των Ειδών του Δαρβίνου, είναι σημαντικά βιβλία που θεωρήθηκαν βλάσφημα, ως εκ τούτου κυνηγήθηκαν αδυσώπητα, συχνά βρέθηκαν στις φλόγες και στάθηκαν η αιτία ακόμη και αφορισμών, όπως συνέβη στην περίπτωση Ροΐδη.

Το Νοέμβρη του 1969 θεσπίστηκε νέος νόμος ο οποίος καταργούσε την προληπτική λογοκρισία αλλά υποχρέωνε τους δημιουργούς και τους εκδότες να αυτολογοκρίνονται ή και να προβαίνουν σε απαγορεύσεις των έργων τους. Επίσης συντάχθηκε ένας κατάλογος που περιελάβανε ως απαγορευμένα περίπου 760 βιβλία. Πρόκειται για τα έργα 200 συγγραφέων ανάμεσα στα οποία συγκαταλέχθηκαν βιβλία των Ζαν Πολ Σαρτρ, Σιμόν ντε Μποβουάρ αλλά και Ονορέ ντε Μπαλζάκ, Σέξπηρ, αρχαίες ελληνικές τραγωδίες, η Λυσιστράτη του Αριστοφάνη και τα απομνημονεύματα των Κολοκοτρώνη και Καραϊσκάκη, ηρώων της Ελληνικής Εθνεγερσίας.

Μεγάλες αντιδράσεις δέχθηκαν όμως και έργα που θεωρήθηκε ότι προσβάλλουν τη δημοσία αιδώ, ως εκ τούτου είναι απρεπή και επικίνδυνα για τα δημόσια ήθη, καθώς διαβάλλουν τους αναγνώστες τους. Βιβλία με σκηνές ερωτικού περιεχομένου δέχθηκαν την επιβολή της απαγόρευσης της κυκλοφορίας τους ακόμα και με δικαστικές αποφάσεις, όπως η περίφημη δικαστική απόφαση του Πενταμελούς Εφετείου Αθηνών του 1950 που απαγόρευσε το Δεκαήμερο του Βοκάκιου.

Το 1972 δημοσιεύθηκε λίστα απαγορευμένων βιβλίων από το περιοδικό Index on Censorship, ένα περιοδικό που μόλις τότε είχε συσταθεί και ήταν αφιερωμένο στο φαινόμενο της λογοκρισίας. Σύμφωνα με τη λίστα αυτή απαγορεύονταν έργα των Δελμούζου, Μαρωνίτη, η βιογραφία του Γεωργίου Παπανδρέου, αλλά και έργα των Μπρεχτ, Λουίς Αραγκόν, Άντον Τσέχωφ.

Αλλά ακόμα και πολύ πρόσφατα υπήρξαν φαινόμενα λογοκρισίας. Όλοι θυμόμαστε την περίπτωση του Μίμη Ανδρουλάκη με το βιβλίο του Μν και του μέλους του PEN Greece, Έρσης Σωτηροπούλου με το Ζιγκ Ζαγκ στις νεραντζιές. Νωρίτερα επίθεση είχε δεχθεί το έργο του Ηλία Πετρόπουλου, Καλιαρντά, μια επίθεση που οδήγησε σε καταδικαστική απόφαση δικαστηρίου εναντίον του Πετρόπουλου, Η ζωή του Ιησού του Gerhard Haderer, Η φιλοσοφία στο μπουντουάρ του Μαρκήσιου ντε Σαντ, Ο Τροπικός του Αιγόκερω του Χένρυ Μίλλερ.

Στις μέρες μας παρατηρείται ένα νέο φαινόμενο λογοκρισίας σε παγκόσμιο επίπεδο με την πολιτική ορθότητα να σαρώνει βιβλία σπουδαίων δημιουργών αλλάζοντας λέξεις και φράσεις που θεωρεί ότι αντιβαίνουν στις σύγχρονες αντιλήψεις. «Παράλογη λογοκρισία» χαρακτήρισε ο Σαλμάν Ρούσντι τις επεμβάσεις σε έργα του Ρόαλντ Ραλ και της Άγκαθα Κρίστι καταδικάζοντας μεταξύ άλλων τις «διορθώσεις» που γίνονται και επισημαίνοντας τον ανησυχητικό τρόπο επέμβασης στο ύφος του συγγραφέα και στις αντιλήψεις της εποχής στην οποία γράφτηκε ή αναφέρεται ένα έργο.’’

Tο PEN Greece, ακολουθώντας τον καταστατικό χάρτη του PEN International, φιλοδοξεί να γίνει αρωγός όλων όσων έχουν φωνή ενάντια στα κακώς κείμενα είτε αυτά αφορούν στον ελλαδικό χώρο είτε στο παγκόσμιο στερέωμα. Να αναδείξει προβλήματα που μπορεί να εντοπιστούν και αφορούν στη στέρηση της ελεύθερης έκφρασης, δηλαδή της ελεύθερης διακίνησης πνευματικών και ηθικών αξιών, να καταδείξει τους υπεύθυνους για ενδεχόμενη ανατροπή ισορροπιών και κατάλυση ελευθεριών, θεωρώντας εκ προοιμίου την ελευθερία της έκφρασης ως το μέγιστο κοινωνικό αγαθό. Μια ελευθερία που είναι συνώνυμη με τη δημοκρατία, την αποφυγή απολυταρχικών εξουσιών αλλά και τη πολιτισμική δημιουργία.

Ακρογωνιαίος λίθος για την ύπαρξη πολλών δικαιωμάτων σε όλες τις δημοκρατίες του κόσμου και, κυρίως, βασικός άξονας ισορροπίας της πνευματικής δημιουργίας η ελευθερία της έκφρασης και μπορεί στις μέρες μας να μην κινδυνεύει άμεσα, κινδυνεύει πάντα από τον εφησυχασμό που καραδοκεί στις σύγχρονες κοινωνίες.

Ας μην ξεχνάμε ότι σε αρκετές χώρες η ελευθερία της έκφρασης δεν είναι ένα αναφαίρετο δικαίωμα. Συγγραφείς, δημοσιογράφοι και άνθρωποι του πνεύματος διώκονται και αντιμετωπίζουν βαρύτατες ποινές.

Στο PEN Greece υπερασπιζόμαστε το δικαίωμα της έκφρασης ως υπέρτατο αγαθό και ευαισθητοποιούμαστε στην ανάγκη διάδοσης των προβλημάτων που εντοπίζονται σε παγκόσμιο επίπεδο, ώστε να γίνουμε εμείς τροχοπέδη σε κάθε επιβούλευσή της.

Στο πλαίσιο αυτό, τιμώντας την 24η Ιουλίου, Ημέρα Μνήμης για την Αποκατάσταση της Δημοκρατίας στη χώρα μας, το PEN Greece διοργάνωσε Μαραθώνιο κατά της λογοκρισίας στον οποίο μέλη του σωματείου μας διάβασαν ένα απόσπασμα από ένα λογοκριμένο βιβλίο ή ένα βιβλίο που αναφέρεται στην ελευθερία του λόγου.

Τα βίντεο θα δημοσιευθούν στο Facebook του PEN Greece από τη Δευτέρα 24 Ιουλίου 2023 μέχρι και την Κυριακή 30 Ιουλίου 2023 και θα είναι διαθέσιμα και στο Youtube.

Δείτε όλα τα βίντεο με τις αναγνώσεις,
στο Facebook ή στο Youtube.

Με εκτίμηση,
Το Διοικητικό Συμβούλιο του PEN Greece:

Σχετικά με το PEN Greece και το PEN International:

Το PEN Greece είναι το επίσημο παράρτημα του PEΝ International στην Ελλάδα. Το PEN International ιδρύθηκε το 1921 και είναι ένας από τους μεγαλύτερους διεθνείς οργανισμούς στον χώρο της προώθησης της λογοτεχνίας και της προστασίας της ελευθερίας της έκφρασης. Μεταξύ των μελών του βρίσκονται (ή έχουν βρεθεί κατά καιρούς) μεγάλα ονόματα της λογοτεχνίας και της διανόησης –από τον Τζέιμς Μπόλντουιν, τη Μάργκαρετ Άτγουντ, την Τόνι Μόρισον, τον Φίλιπ Ροθ, τον Τζον Στάινμπεκ, τον Τόμας Μαν και τον Χάινριχ Μπελ, μέχρι τον Τζόζεφ Κόνραντ, τον Άρθουρ Μίλερ, τον Νόρμαν Μέιλερ, τη Σούζαν Σόνταγκ και τον Ντον Ντελίλο. Δραστηριοποιείται σε 100 χώρες με περισσότερα από 140 εθνικά κέντρα.

Θέλετε να λαμβάνετε ενημέρωση από το Bookia;

Βιβλιοπωλεία κοντά μου!