Γράφει: Παναγιώτης Σιδηρόπουλος

Η έκθεση της επιτροπής

Τις Βραχείες Λίστες για τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία του 2017 ανακοίνωσε το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Τα βραβεία αφορούν εκδόσεις του 2016 και οι κατηγορίες είναι οι εξής:

• Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος
• Κρατικό Βραβείο Διηγήματος - Νουβέλας
• Κρατικό Βραβείο Ποίησης
• Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου - Κριτικής
• Κρατικό βραβείο Μαρτυρίας - Βιογραφίας - Χρονικού - Ταξιδιωτικής Λογοτεχνίας
• Κρατικό Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Συγγραφέα

Μαζί με τις Βραχείες Λίστες, η Κριτική Επιτροπή για τα λογοτεχνικά και δοκιμιακά έργα που υποβλήθηκαν προς κρίση εκθέτει και τις απόψεις της για τη λογοτεχνική παραγωγή του 2016, οι οποίες καταγράφονται στην Αιτιολογημένη Έκθεσή της. Οι διαπιστώσεις της έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και προκύπτουν από την αποτίμηση των επιμέρους ειδολογικών κατηγοριών με βάση τα κριτήρια στα οποία συμφώνησαν τα μέλη της, και ύστερα από τις συζητήσεις, αξιολογήσεις και προτάσεις τους. Μεταξύ άλλων σημειώνεται ότι:

Η παραγωγή λογοτεχνικών βιβλίων το 2016 παρέμεινε εντυπωσιακή παρά τη συνεχιζόμενη οικονομική κρίση. Μάλιστα, όπως σημειώνεται στην κοινή εισηγητική έκθεση της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας, στο Μυθιστόρημα, η παραγωγή «παρουσίασε και μια ανανεωτική τάση: με το βλέμμα των συγγραφέων να κατευθύνεται εντός και εκτός συνόρων, με μυθιστορήματα που καταπιάνονται με όλες τις σύγχρονες θεματικές, τη διαφορετικότητα και τη ρευστή σεξουαλικότητα, την παγκοσμιοποίηση, την τρομοκρατία, τις μεταναστευτικές ροές και πώς αυτές φέρουν στην επιφάνεια τα αντανακλαστικά και τα ορμέμφυτα του καθενός».

Όσον αφορά τους Πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς (με ηλικία κάτω των 35 χρόνων), η έκπληξη δεν ήρθε τόσο από τους νέους όσο από αρκετούς ώριμους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς οι οποίοι ωστόσο αποκλείονται λόγω ηλικίας από τη δυνατότητα βράβευσης. Αυτό σύμφωνα με την πρόταση της Επιτροπής «θα έπρεπε να ληφθεί υπόψη σε ενδεχόμενη μελλοντική αναμόρφωση των βραβείων».

Σχετικά με τα Ποιητικά έργα του 2016, η Επιτροπή παρατηρεί ότι «το είδος χαρακτηρίζεται από ατομικές πορείες και αναζητήσεις» χωρίς να διαφαίνεται κάποια δεσπόζουσα τάση, ενώ στο είδος του Διηγήματος διαπιστώθηκε μια στασιμότητα σε σχέση με την άνθιση των προηγούμενων χρόνων.

«Ο μεγαλύτερος αριθμός πολύ καλών έργων» παρατηρείται, σύμφωνα με την Κριτική Επιτροπή, στο είδος του Δοκιμίου - Κριτικής. Το 2016 εκδόθηκαν, όπως σημειώνεται,  «ιδιαίτερα αξιόλογες συνθετικές εργασίες φιλολογικού-γραμματολογικού χαρακτήρα», επίσης αξιόλογα «δοκίμια φιλοσοφικού, πολιτικού, ψυχαναλυτικού και κοινωνιολογικού προσανατολισμού, αλλά και δοκίμια για ποικίλα ζητήματα της λογοτεχνικής γραφής και ανάγνωσης», ενώ ιδιαίτερη μνεία αξίζουν και οι «πανεπιστημιακές μελέτες που απευθύνονται και στο ευρύτερο κοινό».

Η εικόνα είναι μοιρασμένη στη σύνθετη κατηγορία της Μαρτυρίας – Βιογραφίας – Χρονικού – Ταξιδιωτικής λογοτεχνίας. Από τη μια εκδόθηκαν συγκροτημένες, αυστηρά τεκμηριωμένες βιογραφίες, που προσεγγίζουν περισσότερο την ιστοριογραφία. Και από την άλλη  εκδόθηκαν λιγότερο επεξεργασμένες αφηγήσεις αυτοβιογραφικού χαρακτήρα που συγγενεύουν περισσότερο με τον προφορικό λόγο ή τη μυθοπλασία.

Η Αιτιολογημένη Έκθεση της Επιτροπής για τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία του 2017 είναι αναλυτική, και πέρα από τις γενικές διαπιστώσεις της περιλαμβάνει και τις επιμέρους κρίσεις των εννέα μελών της για κάθε κατηγορία βιβλίων. Την Κριτική Επιτροπή για τις έξι κατηγορίες Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων του 2017 για τις εκδόσεις του 2016 συναποτελούν οι:

• Μαριλίζα Μητσού (Πρόεδρος), Καθηγήτρια του Ινστιτούτου Βυζαντινών Σπουδών, Βυζαντινής Ιστορίας της Τέχνης και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μονάχου
• Μαίρη Λεοντσίνη (Αντιπρόεδρος), Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τμήματος Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
• Μιχάλης Χρυσανθόπουλος, Καθηγητής Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
• Κλαίρη Μιτσοτάκη, Συγγραφέας
• Κάλλια Παπαδάκη, Συγγραφέας​
• Παυλίνα Παμπούδη, Συγγραφέας
• Έλενα Μαρούτσου, Κριτικός
• Άννα Αφεντουλίδου, Κριτικός
• Κώστας Καραβίδας, Κριτικός

Οι Βραχείες Λίστες των Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων του 2017 για εκδόσεις του 2016, όπως ανακοινώθηκαν από τη Διεύθυνση Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, έχουν ως εξής:

Α. Υποψήφιοι για το Βραβείο Μυθιστορήματος:

• Άρης Μαραγκόπουλος, Πολ και Λόρα, ζωγραφική εκ του φυσικού, Τόπος.
• Καρολίνα Μέρμηγκα, Ο Έλληνας γιατρός, Μελάνι.
• Μιχάλης Μιχαηλίδης, Οι επόπτες, Νεφέλη.
• Μιχάλης Μοδινός, Εκουατόρια, Καστανιώτης.
• Αντώνης Νικολής, Ο θάνατος του μισθοφόρου, Το Ροδακιό.
• Γιώργος Σκαμπαρδώνης, Υπουργός Νύχτας, Πατάκης.
• Κωνσταντίνος Τζαμιώτης, Το πέρασμα, Μεταίχμιο.      

Β. Υποψήφιοι για το Βραβείο Διηγήματος – Νουβέλας:

• Κώστας Ακρίβος, Τελευταία νέα από την Ιθάκη, Μεταίχμιο.
• Παναγιώτης Κεχαγιάς, Τελευταία προειδοποίηση, Αντίποδες.
• Μαρία Κουγιουμτζή, Όλα μπορούν να συμβούν μ' ένα άγγιγμα, Καστανιώτης.
• Νίκος Παναγιωτόπουλος, Γραφικός χαρακτήρας, Μεταίχμιο.
• Παναγιώτης Ρίζος, Ικετηρία, Παπαδόπουλος.
• Σάκης Σερέφας, Έξω χιονίζει, Πόλις.
• Μισέλ Φάις, Lady Cortisol, Πατάκης.

Γ. Υποψήφιοι για το Βραβείο Ποίησης:

• Θεοτόκης Ζερβός, Στη σκόνη της εικονοστασίας, Γαβριηλίδης.
• Παναγιώτης Ιωαννίδης, Πολωνία, Καστανιώτης.
• Λένα Καλλέργη, Περισσεύει ένα πλοίο, Γαβριηλίδης.
• Εριφύλη Κανίνια, Το ατελιέ και άλλα ποιήματα, Κίχλη.
• Ηλίας Κεφάλας, Λεζάντες για τ' αόρατα, Γαβριηλίδης.
• Χλόη Κουτσουμπέλη, Οι ομοτράπεζοι της άλλης γης, Γαβριηλίδης.
• Σταμάτης Πολενάκης, Τα τριαντάφυλλα της Μερσέδες, Μικρή Άρκτος.

Δ. Υποψήφιοι για το Βραβείο Δοκιμίου – Κριτικής:

• Μαρία Δεληβοριά, Ο αγώνας του '21 και η υπονόμευσή του. Οι σύγχρονες μαρτυρίες και η κρίση του Σολωμού, Άγρα.
• Διονύσης Καψάλης, Η ταραχή των ανθρωπίνων. Δοκίμια, Άγρα.
• Παντελής Μπουκάλας, Όταν το ρήμα γίνεται όνομα. Η «Αγαπώ» και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας, Άγρα.
• Νικόλας Σεβαστάκης, Φαντάσματα του καιρού μας. Αριστερά, κριτική, φιλελεύθερη δημοκρατία, Πόλις.
• Νικήτας Σινιόσογλου, Αλλόκοτος ελληνισμός. Δοκίμια για την οριακή εμπειρία των ιδεών, Κίχλη.
• Γεράσιμος Στεφανάτος, Κατασκευές της ψυχανάλυσης. Κατασκευή του ψυχαναλυτή. Αναζητώντας μιαν αλήθεια που γιατρεύει, Βιβλιοπωλείον της Εστίας.
• Χρήστος Χρυσόπουλος, Ο δανεισμένος λόγος. Δοκίμιο για την επιτελεστικότητα της λογοτεχνίας, Οκτώ.

Ε. Υποψήφιοι για το Βραβείο Μαρτυρίας - Bιογραφίας - Χρονικού - Ταξιδιωτικής Λογοτεχνίας:  

• Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Τα χρόνια μου και τα χαρτιά μου, Πατάκης.
• Θοδωρής Καλλιφατίδης, Μια ζωή ακόμα, Γαβριηλίδης.
• Ρωξάντρα Μποττέα - Νούλα, Οι κοσμοπολίτισσες, Αιώρα.
• Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος, Για τον Ζήσιμο Λορεντζάτο. Εκατό χρόνια από τη γέννησή του, Ίκαρος.
• Σώτη Τριανταφύλλου, Αστραφτερά πεδία, Πατάκης.
• Λύντια Τρίχα, Χαρίλαος Τρικούπης, Πόλις.

ΣΤ΄. Υποψήφιοι για το Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Συγγραφέα:

• Κατερίνα Ασημακοπούλου, Μια σακούλα καραμέλες, Μελάνι.
• Ελένη Κοσμά, Φιλιά στη γη, Πόλις.
• Λαμπριάνα Οικονόμου, Αντίποινα, Θράκα.
• Δανάη Σιώζου, Χρήσιμα Παιδικά Παιχνίδια, Αντίποδες.
• Βασίλης Στάμος, Η στάση απέναντι, Γαβριηλίδης.
• Αλεξάνδρα Σωτηράκογλου, Μοναχοπαίδι, Βακχικόν.
• Ούρσουλα Φωσκόλου, Το Κήτος, Κίχλη.

* Tην επίσημη ανακοίνωση των τελικών υποψηφίων για τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία συνοδεύει και η Έκθεση της Επιτροπής.

Έκθεση της Επιτροπής Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων

Η Επιτροπή Απονομής Βραβείων Λογοτεχνίας, μαζί με τις βραχείες λίστες βιβλίων του 2016, εκθέτει τις απόψεις της σχετικά με τη λογοτεχνική παραγωγή του έτους 2016. Η έκθεση της Επιτροπής προκύπτει τόσο από τη χαρτογράφηση των λογοτεχνικών έργων της υπό κρίση περιόδου όσο και από την αποτίμηση των επιμέρους ειδολογικών κατηγοριών, με βάση τα κριτήρια που συζητήθηκαν αναλυτικά και οριστικοποιήθηκαν στην τρίτη συνεδρίαση.

Η Επιτροπή εξέτασε διεξοδικά τα έργα που υποβλήθηκαν προς κρίση και, ύστερα από συζητήσεις, αξιολογήσεις και προτάσεις των μελών της, κατέληξε στις επιλογές της για τις βραχείες λίστες. Οι γενικές διαπιστώσεις της Επιτροπής είναι οι ακόλουθες:

Κοινή ήταν η διαπίστωση ότι, ποσοτικά, η παραγωγή λογοτεχνικών βιβλίων το 2016 παρέμεινε εντυπωσιακή παρά τη συνεχιζόμενη οικονομική κρίση. Με βάση τον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης, ο αριθμός των τίτλων στην ποίηση υπερβαίνει τους 800, στο μυθιστόρημα τους 500, ενώ είναι πολύ περισσότερα από 300 τα βιβλία που εντάσσονται σε καθεμιά από τις κατηγορίες διήγημα – νουβέλα, δοκίμιο – κριτική και μαρτυρία – βιογραφία – χρονικό – ταξιδιωτική λογοτεχνία. Αν στους τίτλους αυτούς προστεθούν εκείνοι που εντοπίστηκαν από τα μέλη της Επιτροπής ή τέθηκαν υπόψη της, και δεν περιλαμβάνονται στον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης, γίνεται αντιληπτό το μέγεθος της παραγωγής.

Ως προς την ποιότητα της παραγωγής, κοινή ήταν επίσης η διαπίστωση ότι δεν ήταν ανάλογη της ποσότητας, με εξαίρεση το είδος του δοκιμίου. Ειδικότερα, ανά κατηγορία, παρά τις αποχρώσεις στις εκτιμήσεις των μελών, σημειώνεται ότι:

Στην ποίηση, δεν διαφαίνεται κάποια δεσπόζουσα τάση, αλλά το είδος χαρακτηρίζεται από ατομικές πορείες και αναζητήσεις. Παλαιότερες καταξιωμένες φωνές συμπορεύτηκαν με ελπιδοφόρες νέες, χωρίς να διαπιστώνεται κοινή θεματική ή ύφος που να ορίζει μια ευδιάκριτη τάση. Στην ποίηση παρατηρούνται ίσως οι μεγαλύτερες αποκλίσεις ως προς το αποτέλεσμα.

Στο μυθιστόρημα, η παραγωγή δεν ήταν μόνο αξιοσημείωτη αλλά παρουσίασε και μια ανανεωτική τάση: με το βλέμμα των συγγραφέων να κατευθύνεται εντός και εκτός συνόρων, με μυθιστορήματα που καταπιάνονται με όλες τις σύγχρονες θεματικές, τη διαφορετικότητα και τη ρευστή σεξουαλικότητα, την παγκοσμιοποίηση, την τρομοκρατία, τις μεταναστευτικές ροές και πώς αυτές φέρουν στην επιφάνεια τα αντανακλαστικά και τα ορμέμφυτα του καθενός. Και τα καλύτερα από τα μυθιστορήματα είχαν όμως προβλήματα δομής, πλοκής ή και έκτασης.

Ως προς το διήγημα και τη νουβέλα, το 2016 δεν φαίνεται να δικαιώθηκαν οι αυξημένες προσδοκίες που είχε δημιουργήσει το είδος. Θα μπορούσε μάλιστα να σημειωθεί μια στασιμότητα ή και υποχώρηση σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, όπου οι επιδόσεις των διηγηματογράφων ήταν πολύ υψηλού επιπέδου.

Στην κατηγορία του δοκιμίου – κριτικής παρατηρείται ο μεγαλύτερος αριθμός πολύ καλών έργων. Συγκεκριμένα, ιδιαίτερα αξιόλογες υπήρξαν οι συνθετικές εργασίες φιλολογικού-γραμματολογικού χαρακτήρα, τα δοκίμια φιλοσοφικού, πολιτικού, ψυχαναλυτικού και κοινωνιολογικού προσανατολισμού, τα δοκίμια για ποικίλα ζητήματα της λογοτεχνικής γραφής και ανάγνωσης και οι πανεπιστημιακές μελέτες που απευθύνονται και στο ευρύτερο κοινό.

Στη σύνθετη κατηγορία της μαρτυρίας – βιογραφίας – χρονικού – ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, συνυπάρχουν πηγαίες, λιγότερο επεξεργασμένες και άρα λιγότερο συνεκτικές ή συστηματοποιημένες αφηγήσεις (αυτοβιογραφικού χαρακτήρα) που συγγενεύουν περισσότερο με τον προφορικό λόγο ή τη μυθοπλασία (μαρτυρία, χρονικό, ταξιδιωτική λογοτεχνία) και συγκροτημένες, αυστηρά τεκμηριωμένες βιογραφίες, που προσεγγίζουν περισσότερο την ιστοριογραφία.

Τέλος, όσον αφορά τους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς (κάτω των 35 ετών), το 2016 δεν ήταν μια χρονιά ικανοποιητική. Επισημάνθηκε, ωστόσο, η παρουσία αρκετών ώριμων πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων, οι οποίοι έχουν συμπληρώσει την ηλικία των 35 ετών και επομένως αποκλείονται από τη δυνατότητα βράβευσης, γεγονός που θα έπρεπε να ληφθεί υπόψη σε ενδεχόμενη μελλοντική αναμόρφωση των βραβείων.

Η Επιτροπή, αφού διαπίστωσε τα παραπάνω, κατέληξε στις βραχείες λίστες που ανακοινώνονται μαζί με τις επιμέρους κρίσεις των εννέα μελών της για κάθε κατηγορία βιβλίων.

Χαρτογράφηση και αποτίμηση της λογοτεχνικής παραγωγής του 2016

Μαριλίζα Μητσού (Πρόεδρος)

Κοινή ήταν η διαπίστωση ότι, ποσοτικά, η παραγωγή λογοτεχνικών βιβλίων το 2016 παρέμεινε εντυπωσιακή παρά τη συνεχιζόμενη οικονομική κρίση. Αρκετά από τα βιβλία, κυρίως ποιητικές συλλογές και δευτερευόντως συναγωγές διηγημάτων, μυθιστορήματα και μαρτυρίες, αποτελούν μάλιστα ιδιωτικές ή αυτοχρηματοδοτούμενες εκδόσεις, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι η ενασχόληση με το γράψιμο, και την τέχνη γενικότερα, μπορεί να είναι ψυχωφελής και να λειτουργεί σαν καταφύγιο σε εποχές κρίσεων. Από κοινωνική άποψη, η προσφυγή στη λογοτεχνία, ακόμη και αν είναι περιστασιακή ή πρόσκαιρη, δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί θετική.

Σε ένα δεύτερο επίπεδο, επισημάνθηκαν πολλά δείγματα μείξης ειδών και δυνάμει αναίρεσης των ειδολογικών κατηγοριών − και τούτο όχι κατανάγκη σε μεταμοντέρνα συνθήκη. Έτσι παρατηρήθηκε, μεταξύ άλλων, μια τάση θεατροποίησης της ποίησης, σύγκλισης μυθιστορήματος και νουβέλας, μαρτυρίας και μυθοπλασίας, συνοίκησης διαφόρων μορφών πεζού και ποιητικού λόγου. Ενισχύθηκαν η συνομιλία με την παγκόσμια λογοτεχνία και ο συγχρονικός διάλογος, χωρίς να λείπουν οι αναδιφήσεις στο ιστορικό παρελθόν και την παράδοση, η άσκηση της μνήμης και η αναθεώρηση δεδομένων αξιών και κανόνων.

Στην ποίηση καταγράφονται νεο-υπαρξιστικές τάσεις, τολμηρές λεκτικές συνθέσεις και ασκήσεις ύφους, χωρίς να ξεχωρίζει κάποια αληθινά ρηξικέλευθη ποιητική φωνή. Ενδιαφέρον είναι ότι δεν μορφοποιείται κάποια δεσπόζουσα τάση ούτε φαίνεται να επικρατεί μια ποιητική ομάδα, αλλά αποτυπώνονται μάλλον ατομικές πορείες και μοναχικές αναζητήσεις.

Στο διήγημα, μικρή φόρμα, αγαπητή και με γερή παράδοση στην Ελλάδα, οι πειραματισμοί καταλήγουν ενίοτε σε μανιερισμό, εξπρεσιονιστική έκφραση και εμμονή στην έκφραση βίας. Αξιοσημείωτα είναι τα δείγματα συνεκτικών δυστοπικών αφηγημάτων, που τροφοδοτούνται από οργιώδη φαντασία, παράγουν υπερρεαλιστικές εικόνες και διατυπώνουν δυσανάγνωστα αιτήματα. Πεζογραφήματα πιο κλασικά στη γραφή τους αναπαράγουν ή ανανεώνουν ηθογραφικά σχήματα. Γενικά, προβάλλονται πάντως εντονότερα τα κοινωνικά θέματα: η εμπειρία της μετανάστευσης, φαινόμενα εξαθλίωσης, συλλογικά αδιέξοδα και η απώλεια οράματος.

Στο χώρο του μυθιστορήματος, η παραγωγή ευθυγραμμίζεται πλέον περισσότερο με διεθνείς τάσεις που ευνοούν την εκδοτική επιτυχία: μεγάλη έκταση, επίκαιρα θέματα (πρόσφυγες, τρομοκρατία, ομοφοβία) ή ζητήματα που απέκτησαν προτεραιότητα στον δημόσιο λόγο (ιστορία και γενοκτονία των Ελλήνων Εβραίων). Όσο συστηματικότερα καλλιεργείται το μυθιστορηματικό είδος, τόσο διευρύνεται το μορφολογικό του φάσμα. Το κατά κανόνα πιο συντηρητικό στις προδιαγραφές του ιστορικό μυθιστόρημα ανταγωνίζεται έτσι αξιόλογα δείγματα αστυνομικού μυθιστορήματος κοινωνικού προβληματισμού, μυθιστορήματα περιπλάνησης, περιήγησης και περιπέτειας, και πιο ετερόδοξα μακρόπνοα αφηγήματα όπου πριμοδοτούνται προβληματικοί ή αναξιόπιστοι αφηγητές, αδιέξοδες ανθρώπινες σχέσεις, σκιώδεις χαρακτήρες και δυστοπικές συνθήκες.

Ιδιαίτερα υψηλού επιπέδου κρίθηκαν τα δοκίμια ποικίλης θεματικής, με έμφαση στη λογοτεχνία και τη γραμματολογία, αλλά και πολιτικά, ψυχαναλυτικά, ιστορικά, φιλοσοφικά και κοινωνιολογικά. Στην κατηγορία δοκιμίου-κριτικής κατατάξαμε κατά προτεραιότητα βιβλία στοχασμού και παρέμβασης στη δημόσια συζήτηση, με θέση και κριτική ματιά, αναλυτικό λόγο και πλούσιες πηγές, όχι όμως και τις εξειδικευμένες επιστημονικές μελέτες. Εκτιμήθηκε ο συνδυασμός σύνθετης προβληματικής και εύληπτης γλώσσας, που καθιστά το είδος προσφιλές ανάγνωσμα ολοένα μεγαλύτερης διάδοσης.

Στη σύνθετη κατηγορία της μαρτυρίας συνυπάρχουν πηγαίες, λιγότερο επεξεργασμένες και άρα λιγότερο συνεκτικές ή συστηματοποιημένες αφηγήσεις αυτοβιογραφικού χαρακτήρα, που συγγενεύουν περισσότερο με τον προφορικό λόγο ή τη μυθοπλασία (μαρτυρία, χρονικό, ταξιδιωτική λογοτεχνία) και συγκροτημένες, αυστηρά τεκμηριωμένες βιογραφίες, που προσεγγίζουν περισσότερο την ιστοριογραφία (βιογραφία). Από αυτή την άποψη, στην κατηγορία της μαρτυρίας εντάσσονται από τους βιβλιοθηκονόμους ποικίλα αναγνώσματα, με έμφαση στη λαογραφική θεματική ή την τοπική μικροϊστορία, που διαμορφώνουν ένα είδος γραφής «λαϊκό», δημοκρατικό, δηλαδή προσιτό στους «αφανείς» αφηγητές. Η ευρύτητα αυτής της κατηγορίας καθιστά συνάμα τις ίδιες τις προδιαγραφές του είδους μαρτυρία ελάχιστα κανονιστικές, ενθαρρύνοντας τη δημοσιοποίηση προσωπικών βιωμάτων και ετερόκλητων γνώσεων, την καταγραφή αναμνήσεων πολλαπλής προέλευσης και ενίοτε την προχειρότητα. Επιχειρώντας να οριοθετήσει τη θεματική κατηγορία, η Επιτροπή επέλεξε να αποκλείσει αφενός τον πρόχειρα αποτυπωμένο προφορικό λόγο (συνεντεύξεις, μαγνητοφωνημένες αφηγήσεις), αφετέρου τις συναγωγές σύντομων άρθρων, δημοσιευμένων στον τύπο ή στο διαδίκτυο, τα λαογραφικά και μουσικολογικά μελετήματα, που δεν συνιστούν μαρτυρίες αλλά εθνογραφικό υλικό, και να εστιάσει στις βιογραφίες και τα αυτοβιογραφικά κείμενα, καθώς και στα συγκροτημένα περιηγητικά κείμενα.

Στην κατηγορία, τέλος, των πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων, διαπιστώθηκε ότι τα καλύτερα έργα προέρχονταν από νέους συγγραφείς πάνω από 35 ετών.

Μαίρη Λεοντσίνη (Αντιπρόεδρος)

Η αποτίμηση της λογοτεχνικής παραγωγής του 2016 γίνεται με βάση τον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης και τα κείμενα τα οποία τέθηκαν υπόψη της επιτροπής είτε από τους εκδότες και τους συγγραφείς είτε μέσα από άτυπες οδούς, όπως είναι η ευρύτερη (αλλά μη καταγεγραμμένη) γνώση της παραγωγής. Η έλλειψη επακριβούς καταγραφής και χαρτογράφησης, καθώς και τυποποιημένων στατιστικών στοιχείων για τη σύνολη βιβλιοπαραγωγή, διακίνηση και κατάσταση του βιβλίου δημιουργούν, ωστόσο, προβλήματα σε κάθε προσπάθεια κριτικής ανάλυσης.

Ο αριθμός των τίτλων στην ποίηση (814 στον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης) εντυπωσιάζει σε σχέση με την παραγωγή άλλων ειδών, παρότι δεν αποτελεί καινούριο φαινόμενο. Η ποιητική παραγωγή συμπεριλαμβάνει τόσο γνωστές μορφές όσο και νεοτερικές προσπάθειες νυγματώδους ή ελλειπτικού λόγου, με ορισμένα καινοτομικά στοιχεία. Η ενδοσκοπική τάση, οι αναφορές σε συναισθηματικές περιστάσεις, οι αναπολήσεις και ενίοτε η νοσταλγική διάθεση παραμένουν κυρίαρχες ως προς το περιεχόμενο. Καθιερωμέν-οι, -ες δημιουργοί συνυπάρχουν με πρωτοεμφανιζόμεν-ους, -ες, χωρίς όμως να απαντά πρωτότυπη γραφή, ικανή να συνομιλεί με τις διεθνείς τάσεις της ποιητικής παραγωγής. Ο αυξημένος αριθμός των ποιητικών κειμένων δεν συμβαδίζει με ποιοτική αναβάθμιση.

Ως προς τα μυθιστορηματικά κείμενα (520 τίτλοι στον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης), μπορεί κανείς να εντοπίσει ενδιαφέρουσες προσπάθειες παραγωγής συμβόλων, απόδοσης κλίματος και (εν μέρει) πρωτότυπες απόπειρες σύγκρουσης με ετερότητες. Από πλευράς μυθιστορηματικής δομής και πλοκής δεν παρατηρείται ιδιαίτερη πρωτοτυπία, αλλά από πλευράς περιεχομένου η πραγμάτευση και η επεξεργασία των μυθοπλαστικών θεματικών είναι συχνά ευρηματικές και ευφάνταστες. Ο χωροχρόνος της οικονομικής κρίσης παράγεται μυθοπλαστικά, αλλά χωρίς ιδιαίτερες καινοτομίες. Παρατηρούμε επίσης ένα αυξημένο ενδιαφέρον για τη μορφή του αστυνομικού μυθιστορήματος, η οποία λειτουργεί ως πλαίσιο για τη μυθιστορηματική πραγμάτευση της κρίσης. Είναι αξιοπρόσεκτο, ωστόσο, ότι ορισμένα κείμενα δεν τοποθετούνται στο ελληνικό πλαίσιο, καθώς αυτό σπανίζει στην ελληνική μυθιστορηματική παραγωγή.

Τα διηγήματα του 2016 (332 τίτλοι) από πλευράς περιεχομένου κινούνται γύρω από τα κοινωνικά αδιέξοδα, το προσφυγικό, ζητήματα επικαιρότητας της κρίσης, αλλά παρά την ενδιαφέρουσα παραγωγή διηγημάτων στην Ελλάδα τις δύο τελευταίες δεκαετίες, δεν απαντούν ασυνήθιστα ή αντισυμβατικά κείμενα. Όσον αφορά τη μορφή, δοκιμασμένες φόρμες και ενίοτε πολύ σύντομα κείμενα δεν καταφέρνουν να αποδώσουν καινοτόμα αποτελέσματα. Η πολύ σύντομη φόρμα συνιστά ένα ενδιαφέρον χαρακτηριστικό, το οποίο δυνητικά θα μπορούσε να συνεισφέρει στην ανανέωση του διηγήματος, αλλά η επεξεργασία της δεν την επιτυγχάνει.

Οι περίπου 50 τίτλοι στις κατηγορίες μαρτυρία – βιογραφία – χρονικό – ταξιδιωτική λογοτεχνία περιλαμβάνουν διαφορετικά μεταξύ τους κείμενα, κυρίως ως προς το περιεχόμενο, αφού η μορφή δεν παρουσιάζει ούτε ενδιαφέρον ούτε πρωτοτυπία. Καταγραφές τοπικών συνηθειών, αναφορές σε διασπορικές ομάδες ελληνικής καταγωγής, βιογραφίες πολιτικών ή ιστορικών προσωπικοτήτων και αναμνήσεις από ταραγμένες εποχές, όπου η συλλογική εμπειρία διαμορφώνει τις πορείες των προσώπων, δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερη καινοτροπία, από πλευράς κειμενικής ποιότητας.

Η κατηγορία δοκίμιο συνιστά ίσως το πιο ενδιαφέρον μέρος της παραγωγής του 2016. Συχνά συγκεντρώνονται σε ενιαίο τόμο κείμενα πολιτικού ή ιστορικού ενδιαφέροντος, τα οποία είχαν προδημοσιευθεί σε μορφή χρονικών ή επιφυλλίδων, ενώ σπανίζει η λογοτεχνική κριτική αυτή καθαυτή.

Παρότι η επιτροπή επικεντρώνεται στα λογοτεχνικά δοκίμια, εκδίδονται αξιομνημόνευτα κείμενα ιστορικού, φιλοσοφικού, πολιτικού και ψυχαναλυτικού περιεχομένου, όπου η εις βάθος ανάλυση του υπό εξέταση θέματος εντάσσεται σε σύγχρονες θεωρητικές συζητήσεις και καταλήγει σε άρτια έργα. Καθιερωμέν-ες, -οι, αλλά και αλλά και νεότερ-οι, -ες μελετητ-ές, -ριες παράγουν εργασίες με καινοφανείς προσεγγίσεις, ευφάνταστες θεματικές και κριτικές αναλύσεις.

Ορισμένα κείμενα πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων παρουσιάζουν πρωτοτυπία, τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τη μορφή. Η ηλικιακή δέσμευση την οποία προβλέπει ο νόμος σχετικά με τη βράβευση θέτει σημαντικά προβλήματα. Με δεδομένη την εγνωσμένη γήρανση του ελληνικού πληθυσμού, την αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης και τις καταγγελίες των διακρίσεων σε βάρος ατόμων και ομάδων με κριτήριο την ηλικία, το ηλικιακό όριο των 35 ετών δεν βγάζει νόημα και δυσχεραίνει την αποτίμηση. Στη διάρκεια του 2016 παρήχθησαν αξιόλογα κείμενα από πρωτοεμφανιζόμεν-ους, -ες συγγραφείς, άνω των 35 ετών, ενώ η παραγωγή των πρωτοεμφανιζόμενων της νεότερης γενιάς δεν είχε τόσο ενδιαφέρον.

Άννα Αφεντουλίδου

Η χαρτογράφηση, πολλώ δε μάλλον η αποτίμηση της λογοτεχνικής/συγγραφικής παραγωγής σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, και ειδικότερα ενός εκδοτικού και μόνο έτους, είναι εξαιρετικά δύσκολη. Συνήθως τέτοιου είδους απόπειρες προκαλούν ποικίλες διαφωνίες, αμφισβητήσεις, ανατοποθετήσεις και διορθωτικές παρεμβάσεις. Γνωρίζουμε, επομένως, πως δεν είναι εύκολο να δοθούν σταθερές απαντήσεις ή/και να διατυπωθούν στέρεες σκέψεις, καθώς προσθετικά αναλογιζόμαστε τις επιφυλάξεις μιας τόσο εν θερμώ, τόσο κοντινής χρονικά και άρα σίγουρα αρκετά πρόωρης εκτίμησης. Παρ’ όλ’ αυτά το αποτολμούμε. Ρισκάροντας.

Θα ήθελα προλέγοντας να διευκρινίσω ότι υπάρχει μια κατηγορία βιβλίων δόκιμων δημιουργών που έχουν αναγνωριστεί τόσο από την κριτική όσο και από το αναγνωστικό κοινό και οι ίδιοι/ίδιες έχουν πολλές φορές τιμηθεί για το έργο τους. Πρόκειται για συγγραφικά θεωρήματα «ολοκληρωμένα», με γνωστό στίγμα, που έχουν προσεγγιστεί από αρκετές πλευρές τόσο ερμηνευτικά όσο και κριτικά, έτσι ώστε να θεωρούμε ότι μια επιπλέον κρίση εκ μέρους μιας Επιτροπής Βραβείων να μην μπορεί να προσθέσει κάτι άλλο ή κάτι διαφορετικό.

Θα προσπαθήσω, εκτός των περιπτώσεων αυτών, να αποτυπώσω μια γραμματολογική μικρογραφία της ποιητικής παραγωγής του εκδοτικού έτους 2016, παρ’ όλο που τα κοινά τυπολογικά χαρακτηριστικά που θα δοκιμάσω να συμψηφίσω αφήνουν μεγάλα περιθώρια παραλλαγών στις επιμέρους εφαρμογές τους. Διαπιστώνω ότι υπάρχουν διάφορες τάσεις οι οποίες προϋπήρχαν του 2016 βεβαίως, αλλά βλέπουμε πως εξακολουθούν να εμφανίζονται, άλλοτε εντείνοντας και άλλοτε αμβλύνοντας τα χαρακτηριστικά τους. Εξηγούμαι. Υπάρχει μια τάση περισσότερο στραμμένη στο συλλογικό ον, που ασχολείται με την πολυπλοκότητα είτε μιας συγχρονίας που τα ριζώματά της εκβάλλουν καθορίζοντας τον ποιητικό κόσμο είτε μέσω ενός διαλόγου με το συλλογικό παρελθόν (π.χ. Τα τριαντάφυλλα της Μερσέδες, Στη σκόνη της εικονοστασίας). Μια περισσότερο υπαρξιακού προσανατολισμού στοχαστική ποίηση που ασχολείται με τον διαχρονικό άνθρωπο, έτσι όπως προβάλλει μέσα από τη σκέψη και τον φιλοσοφικό στοχασμό της ευρύτερης ευρωπαϊκής κουλτούρας και παράδοσης (π.χ. Πολωνία). Ένα ρεύμα πιο βαθιά ριζωμένο στην ελληνική ποιητική παράδοση που διαλέγεται ενδοκειμενικά με σημαίνουσες μορφές και κείμενα (π.χ. Λεζάντες για τ’ αόρατα). Υπάρχει επίσης μια πιο εξομολογητική, στον πυρήνα της, ποίηση, που ασχολείται με τον δυισμό σώματος-πνεύματος και τα πάθη του (π.χ. Οι ομοτράπεζοι της άλλης γης, Περισσεύει ένα πλοίο). Τέλος, εξακολουθεί να εμφανίζεται σταθερά μια ποιητική τάση που διαλέγεται, όχι βεβαίως αποκλειστικά, με το μυθολογικό παρελθόν (π.χ. Το ατελιέ). Όσον αφορά στον μορφολογικό άξονα, συνυπάρχουν –ενίοτε και στο έργο του ίδιου/της ίδιας δημιουργού, αν και φαίνεται οξύμωρο– τρεις τάσεις: μια που στρέφεται σε έναν πολυσχιδή πειραματισμό πάνω σε φόρμες που τείνουν να χάσουν τα διαφοροποιητικά τους χαρακτηριστικά∙ μια άλλη που, ακολουθώντας έναν πιο παραδοσιακό «ελληνοκεντρικό» προσανατολισμό, χρησιμοποιεί περισσότερο «εδραιωμένες» στιχουργικές φόρμες, μετρικά σχήματα, το ομοιοτέλευτο, την ομοιοκαταληξία, συχνά πυκνά και το πολυτονικό σύστημα∙ τέλος μια τάση η οποία, χρησιμοποιώντας στοιχεία θεατρικής οικονομίας, συστήνει τα ποιητικά της πρόσωπα ως δραματικά προσωπεία.

Μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση είναι ότι αρκετές από τις διαφορετικές παραπάνω τάσεις, ολοένα και περισσότερο, προσπαθούν, στοχεύουν ή διατυπώνουν ένα αίτημα για «ολιστικά» συνθέματα, για ποιητικά οράματα που τείνουν να αποκτούν τα χαρακτηριστικά ενός συστήματος. Ακόμη και ποιητές/ποιήτριες που χρησιμοποιούν όλο το φάσμα των στιχουργικών τρόπων, από την ποιητική πρόζα έως π.χ. και το σονέτο, έχουν την τάση, ενσυνειδήτως ή όχι, να προσπαθούν να τα εντάξουν σε ένα «όλον»: οι ποιητικές συλλογές βλέπουμε δηλαδή να έχουν μια άλλοτε πιο στοιχειώδη και άλλοτε πιο πολύπλοκη δομή, με υποενότητες, επαναλήψεις, αριθμημένες ομαδοποιήσεις ποιητικών κειμένων κλπ.

Κάθε χωριστή κατηγορία που εξετάσαμε στην Επιτροπή διακρίνεται από τις ομόλογές της μέσω του ιδιαίτερου φυσιογνωμικού της χαρακτήρα, αν και πολλές φορές διαπιστώθηκε ότι ανάλογα χαρακτηριστικά διαπερνούν, σε άλλοτε πιο οριζόντιους και άλλοτε πιο λοξούς άξονες, και διαφορετικά «είδη».

Αναφερόμενη στα πεζογραφικά «είδη» θα ήθελα να πω ότι συχνά και ίσως συχνότερα οι μεγαλύτερης ηλικίας πεζογράφοι χρησιμοποιούν το φαινόμενο της οικονομικής, πολιτικής ή/και ηθικής κρίσης και των παρεπομένων της ως ένα θεματικό υλικό, το οποίο, με διαφορετική βαρύτητα και διαφορετική αναλογία στον καθένα, τους βοηθά να υποστηρίξουν το αφηγηματικό τους θεώρημα. Στην κατηγορία του μυθιστορήματος συναντάμε και πάλι δείγματα των υποκατηγοριών εκείνων που κεντράρουν στο παρελθόν (ως «ιστορικά») ή στο μέλλον (με στοιχεία «φανταστικού») ή στην επίλυση μυστηρίων (όπως στα «αστυνομικά») καθώς και κάποια που απομακρύνονται από την ελληνική πραγματικότητα εστιάζοντας σε διαφορετικές περιοχές της Ευρώπης και του κόσμου. Άλλες περιπτώσεις δείχνουν ότι εκείνο για τα οποίο κυρίως ενδιαφέρονται είναι να μιλήσουν για την ευρύτερη διαμάχη ανάμεσα στο εγώ και στον άλλον, για την διαφορετικότητα ποικίλων μορφών και τον μαζικό κανόνα, αγγίζοντας ενίοτε και ένα επίπεδο υπαρξιακού συμβολισμού, έτσι ώστε να προεξέχει σαν μια πάλη ανάμεσα στο επιθυμητό και στο αποδεκτό, ανάμεσα στην ελευθερία και στη σύμβαση. Η μικρότερη φόρμα, αυτή του διηγήματος ή/και της νουβέλας προσφέρεται για μεγαλύτερο πειραματισμό αναφορικά με αυτά που θεωρούμε «ειδολογικά» χαρακτηριστικά, αναδιατάσσοντας τα γένη και τα είδη του πεζογραφικού λόγου. Έτσι, συναντάμε κείμενα μικρότερα που μοιάζουν με στιγμιότυπα, τα οποία καταγράφουν εικόνες, αρκετές φορές ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα, ενώ τα μεγαλύτερα συγκροτούν «διηγήσεις» πλησιέστερες σ’ αυτά που θεωρούμε ως πιο «σταθερά» χαρακτηριστικά της μεγάλης αφήγησης.

Σχετικά με τις/τους πρωτοεμφανιζόμενες/ους συγγραφείς, θαρρώ ότι ακολουθούν σε γενικές γραμμές όσα προαναφέρω για τις επί μέρους κατηγορίες. Πάντως αξιοπαρατήρητο είναι ότι πληθαίνουν οι ενδιαφέρουσες φωνές των «νέων» δημιουργών, οι οποίοι ωστόσο είναι άνω των 35 ετών, άρα δεν πληρούν την προϋπόθεση που τίθεται από τον νόμο, ώστε να κριθούν στην αντίστοιχη κατηγορία. Εύλογο, τέλος, για τις περιπτώσεις αυτές των νέων δημιουργών είναι πως είναι αρκετά πρώιμο για μας σήμερα να είμαστε είτε ερμηνευτικά συμπερασματικοί είτε κριτικά αφοριστικοί για μια σειρά από θεωρήματα που βρίσκονται εν τη γενέσει τους ακόμη.

Αναφορικά με το δοκίμιο και την κριτική διαπιστώνω ότι υπάρχει αύξηση του ενδιαφέροντος για τον δοκιμιακό λόγο αλλά και για «ακαδημαϊκές» εργασίες με προσανατολισμό προς τις ανθρωπιστικές και τις κοινωνικές σπουδές. Υπάρχει επίσης η τάση συγκέντρωσης σειράς δημοσιευμένων δοκιμίων με τη μορφή, συνήθως, των επιφυλλίδων, με θεματικό ή/και χρονολογικό ιστό. Αντιθέτως, μειώνονται οι περιπτώσεις βιβλίων που μπορούν να ενταχθούν στην κατηγορία της λογοτεχνικής κριτικής. Η παραγωγή βιβλίων στην κατηγορία μαρτυρία – βιογραφία – χρονικό – ταξιδιωτική λογοτεχνία θεωρώ ότι δεν ήταν ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, κατά το 2016, ούτε ποσοτικά ούτε, κυρίως, ποιοτικά. Υπήρξαν αρκετές «ερασιτεχνικές» λαογραφικές καταγραφές, κάποιες συστηματικές βιογραφίες προσωπικοτήτων, διηγήσεις προσωπικών αναμνήσεων, απομαγνητοφωνημένες προφορικές αφηγήσεις, αλλά και καταγραφές ημερολογιακού χαρακτήρα και αυτοβιογραφικού προσανατολισμού.

Θα ήθελα, κλείνοντας, να κάνω δύο τελευταίες παρατηρήσεις. Η λογοτεχνική συγγραφική παραγωγή του 2016 είναι εντυπωσιακή σε αριθμητικά δεδομένα, τόσο στον χώρο της πεζογραφίας, όσο προπάντων της ποίησης. Είναι ένα φαινόμενο που αξίζει να αποτυπωθεί στατιστικά, ώστε να δοθούν τα κατάλληλα εναύσματα για απόπειρες ερμηνευτικών προσεγγίσεων των προσδοκιών τόσο των δημιουργών όσο και των αναγνωστών/αναγνωστριών τους.

Τέλος, η λογοτεχνική συγγραφική παραγωγή του 2016, όπως ήταν και αναμενόμενο, δεν φαίνεται να συγκροτεί ένα ενιαίο κοσμοείδωλο, με εντελώς διαφοροποιητικά από το παρελθόν της χαρακτηριστικά. Ωστόσο, προσφέρει μια σειρά από λογοτεχνικές μεταλλάξεις και ερμηνευτικά ενδεχόμενα, τα οποία διαμορφώνουν έναν ενδιαφέροντα όσο και πολυπρισματικό κόσμο που προσδοκούμε ότι κυοφορεί ή ότι θα κυοφορήσει κάτι καινούργιο.

Κώστας Καραβίδας

Το 2016 δεν ήταν μια σπουδαία χρονιά για το βιβλίο και τη λογοτεχνία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η εκδοτική παραγωγή δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον. Αν παρακάμψει κανείς τον ιδιαίτερα αρνητικό συσχετισμό ποσότητας–ποιότητας συνολικά στην βιβλιοπαραγωγή και εστιάσει στα βιβλία που έχουν υψηλότερες ποιοτικές προδιαγραφές μπορεί να εντοπίσει ποικιλομορφία και τάσεις που σε γενικές γραμμές συνεχίζουν, χωρίς σοβαρές διαφοροποιήσεις, τις κατευθύνσεις που έχουν διαμορφωθεί τα δέκα τελευταία χρόνια στη νεοελληνική λογοτεχνία. Μια ενδιαφέρουσα και ελπιδοφόρα μεταβολή είναι η υποχώρηση της λεγόμενης «λογοτεχνίας της κρίσης», που στα προηγούμενα χρόνια είχε δώσει πολλά δείγματα γραφής, αρδεύοντας από την εμπειρία της οικονομικής κρίσης, όμως συχνότατα με δημοσιογραφικό και επιφανειακό τρόπο και χωρίς να προσφέρει την ιδιαίτερη ματιά που η τέχνη μπορεί να προσδώσει στην πραγματικότητα. Το ενθαρρυντικό της βιβλιοπαραγωγής του 2016 είναι ότι η λογοτεχνία, στις καλύτερες τουλάχιστον στιγμές της, δεν εγκαταλείπει την κοινωνική πραγματικότητα, προσπαθεί να κατανοήσει την παροντική συνθήκη, αλλά πιο υποψιασμένη για τα αισθητικά μέσα και κυρίως με την απαραίτητη αποστασιοποίηση. Φλέγοντα ζητήματα που απασχολούν τη σύγχρονη εποχή, όπως το μεταναστευτικό, η τρομοκρατία, η βία, η πορεία του δυτικού κόσμου, φωτίστηκαν από απρόσμενες και όχι «πολιτικά ορθές» οπτικές γωνίες. Ωστόσο, πλην της κατηγορίας του μυθιστορήματος και του δοκιμίου-κριτικής, έλειψαν και φέτος τα βιβλία που θα χαρακτηρίζαμε ως σημαντικά έργα αναφοράς.

Ξεκινώντας από την κατηγορία του δοκιμίου – κριτικής πρέπει να ειπωθεί ότι η εκδοτική παραγωγή υπήρξε ιδιαίτερα ικανοποιητική και καλύπτει το ευρύτατο θεματικό πεδίο των humanities. Παρά την υποχώρηση, εδώ και χρόνια, του κλασικού, στοχαστικού δοκιμιακού λόγου, το επίπεδο των κριτικών μελετών που έρχονται από τα ακαδημαϊκά γνωστικά πεδία των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών βελτιώνεται διαρκώς και είναι αρκετά υψηλό. Το ανησυχητικό είναι ότι δεν θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί το ίδιο και για τις μελέτες που προέρχονται από το πεδίο της ακαδημαϊκής νεοελληνικής φιλολογίας. Εκεί, ο κανόνας ήταν η συναγωγή άρθρων και η αδυναμία σύνθεσης αυτοτελών μελετών που να μην είναι συμπιλήματα από ήδη δημοσιευμένα κείμενα και ανακοινώσεις σε συνέδρια. Αντιθέτως, πολύ σοβαρές συμβολές έχουμε στο πεδίο του λογοτεχνικού δοκιμίου που είναι εκτός της πανεπιστημιακής κριτικής. Τα λογοτεχνικά δοκίμια γνωστών και καταξιωμένων δοκιμιογράφων που διαβάσαμε στην εκδοτική παραγωγή της χρονιάς είναι κείμενα με βάθος, ευαισθησία και γλωσσική καλλιέπεια.

Για το διήγημα και τη νουβέλα το 2016 δεν ήταν μια χρονιά που δικαίωσε τις αυξημένες προσδοκίες που έχει δημιουργήσει το είδος. Θα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς μια στασιμότητα ή υποχώρηση σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, όπου οι επιδόσεις ήταν θαυμαστές. Η αίσθηση του κορεσμού και των επαναλήψεων μένει ως κυρίαρχη. Απομένει να δούμε αν πρόκειται για συγκυριακή ύφεση ή αν πράγματι μετατοπίζεται το ενδιαφέρον στη μεγάλη συνθετική φόρμα του μυθιστορήματος. Φυσικά και σ’ αυτή την περίπτωση, οι ενδιαφέρουσες εξαιρέσεις δοκιμασμένων συγγραφέων επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Η νουβέλα, που εντάσσεται στην ίδια κατηγορία, ποσοτικά υπολείπεται σαφώς, ενώ και ποιοτικά τα δείγματα της φετινής χρονιάς δεν ήταν ιδιαίτερα αξιόλογα. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε πολλά έργα αυτής της κατηγορίας αλλά και του μυθιστορήματος παρατηρήθηκε το φαινόμενο της αμηχανίας των συγγραφέων όσον αφορά την έκταση και την ένταξη των κειμένων σε είδος. Νουβέλες ή διηγήματα που θα μπορούσαν να αναπτυχθούν σε μυθιστορήματα αλλά και ιδέες για μυθιστορήματα που θα ήταν πιο αποτελεσματικες, αν επέλεγαν οι συγγραφείς τους μικρότερη φόρμα.

Περνώντας στο μυθιστόρημα, θα έλεγα ότι το 2016 ήταν μια ανέλπιστα καλή χρονιά, που αντέστρεψε την πανθομολογούμενη τα τελευταία χρόνια ποιοτική υπεροχή του διηγήματος. Οι τάσεις εδώ είναι ευδιάκριτες: α. ρεαλιστικό, β. ιστορικό μυθιστόρημα, γ. κοσμοπολίτικο, δ. αστυνομικό μυθιστόρημα, ε. μυθιστόρημα που με τη φαντασία και το παράδοξο υπονομεύει τον ρεαλισμό. Από τις επιμέρους τάσεις που εμφανίστηκαν μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια κατηγορία φιλόδοξων έργων που δείχνει να θέλει να συνομιλήσει με τάσεις της παγκόσμιας πεζογραφίας, απομακρύνεται από την εθνική ομφαλοσκόπηση που είναι ο νεοελληνικός πεζογραφικός κανόνας και ανοίγεται στον κόσμο. Στα έργα αυτά διακρίνεται, χωρίς μεγαλοστομία και φωνασκία, η πολιτική ματιά αμφισβήτησης της εξέλιξης του δυτικού κόσμου και της ιδέας της προόδου όπως λαμβάνει χώρα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Η μυθιστορηματική παραγωγή του 2016 δείχνει ότι οι συγγραφείς αναζητούν απαντήσεις πάνω στα μεγάλα οικουμενικά διακυβεύματα των καιρών μας. Είναι επίσης αξιοσημείωτη η παρείσφρηση του δοκιμιακού λόγου μέσα στο μυθιστόρημα, που επιτείνει και προς νέες κατευθύνσεις τη μετανεοτερική τάση προς επιμειξία των ειδών. Αξίζει να σημειωθεί επίσης η σημαντική διόγκωση του αστυνομικού μυθιστορήματος, στο οποίο πράγματι ανοίγονται καινούργιοι δρόμοι, αν και στην προκειμένη περίπτωση είναι εμφανής μια αρνητική επιρροή από το σκανδιναβικό αστυνομικό μυθιστόρημα, ιδίως ως προς τον όγκο και την έλλειψη αφηγηματικής οικονομίας.

Η ποίηση ακολουθεί τη δική της μοναχική πορεία μακριά από την τύρβη των καιρών και επιμένει να προσπαθεί να εκφράσει το ανέκφραστο και το ανείπωτο. Βέβαια, η ογκωδέστατη και εκ των πραγμάτων άνιση εκδοτική παραγωγή ποιητικών συλλογών δυσχεραίνει την εποπτεία και την ανίχνευση τάσεων. Στην εκδοτική παραγωγή του 2016 εμφανίζονται παλαιότερες αλλά και νεότερες φωνές, ώριμες και κατασταλαγμένες, αλλά και φρέσκιες παρουσίες που δοκιμάζουν νέους τολμηρούς εκφραστικούς συνδυασμούς λέξεων και νοημάτων. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να ειπωθεί ότι η ποίηση παραμένει το πεδίο με τους περισσότερους πειραματισμούς. Ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες γενικές τάσεις, μια περισσότερο λυρική και μία περισσότερο στοχαστική, φαίνεται πως σταδιακά τα τελευταία χρόνια κερδίζει έδαφος η δεύτερη. Αξιοσημείωτη όσον αφορά την ποιητική σοδειά της χρονιάς είναι η δυναμική εμφάνιση μιας ποίησης με πολιτικές και κοινωνικές αναφορές, που απέχει προσεκτικά από τις λογικές της στράτευσης. Μια άλλη ενδιαφέρουσα τάση είναι η επανεμφάνιση του ενδιαφέροντος για την υλική αρχαιότητα και κυρίως το πείραγμα των μύθων, με την Οδύσσεια να είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα.

Στην πολυθεματική κατηγορία μαρτυρία – χρονικό – ταξιδιωτική λογοτεχνία – βιογραφία η εκδοτική παραγωγή της χρονιάς ήταν μάλλον απογοητευτική. Η συνύπαρξη ειδολογικά πολύ ανομοιογενών κειμένων δυσκολεύει την κατάταξη και την αξιολόγηση. Η ταξιδιωτική λογοτεχνία έχει σχεδόν εξαφανιστεί ως είδος, ενώ οι μαρτυρίες συχνότατα είναι προχειρογραμμένες και συνήθως αναφέρονται σε εποχές και θέματα όπως η δεκαετία του ’40 που είναι εξαντλημένα και δύσκολα μπορούν οι συγγραφείς να καταθέσουν κάτι πραγματικά καινούργιο. Σπάνιες αλλά υπαρκτές είναι οι περιπτώσεις συγγραφέων που καταπιάνονται με πρωτότυπα θέματα. Οι βιογραφίες που ρέπουν προς την ιστορική μελέτη, αν και πιο συγκροτημένες αφηγηματικά και πρακτικά χρήσιμες, δεν χαρακτηρίζονται για την πρωτοτυπία τους, ενώ και οι αυτοβιογραφίες δεν κατορθώνουν πάντα να αποφύγουν την παγίδα του ναρκισσισμού. Μόνο αν ανοίξει κανείς κάπως πιο τολμηρά τα όρια της κατηγορίας μπορεί να εντοπίσει πιο ενδιαφέροντα κείμενα που εμπεριέχουν την ημερολογιακή γραφή και είναι γραμμένα με αισθητική φροντίδα.

Τέλος, όσον αφορά τους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς το 2016 δεν ήταν μια χρονιά ικανοποιητική. Ωστόσο, πρέπει να επισημανθεί η παρουσία αρκετών ώριμων πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων, οι οποίοι ηλικιακά είναι άνω των 35 ετών και δυστυχώς αποκλείονται από τη δυνατότητα βράβευσης, γεγονός που πρέπει να ληφθεί υπόψη σε μια πιθανή μελλοντική αναμόρφωση των βραβείων. Σε σχέση πάντως με την πεζογραφία, η ποίηση έδωσε πιο αξιόλογες παρουσίες πρωτοεμφανιζόμενων, αν και σε αυτή την περίπτωση περισσότερο μπορεί κανείς να ανιχνεύσει υποσχέσεις και μελλοντικές δυνατότητες παρά κατακτημένες, κατασταλαγμένες και αυτοδύναμες φωνές.

Έλενα Μαρούτσου

Κατά την άποψή μου, η πεζογραφική παραγωγή του 2016 επέδειξε αρκετές αξιόλογες συλλογές διηγημάτων, οι οποίες κάλυψαν ένα ευρύ φάσμα θεματολογικά αλλά και υφολογικά. Αρκετοί συγγραφείς προτίμησαν το πολύ σύντομο διήγημα (μικροδιήγημα ή αλλιώς μπονσάι), μια τάση στα ελληνικά γράμματα που εμφανίστηκε έντονα πριν από μερικά χρόνια και ενισχύθηκε αρχικά από το περιοδικό Πλανόδιον, αλλά ευνοήθηκε κι από ποικίλες συνιστώσες του σύγχρονου κοινωνικού και ατομικού βίου. Οι μορφολογικοί πειραματισμοί παρατηρήθηκαν πιο πολύ στα κείμενα μικρής φόρμας, ενώ τα μυθιστορήματα κινήθηκαν, στην πλειονότητα τους, σε πιο κλασικά μονοπάτια. Οι διαφορές εντοπίστηκαν εδώ περισσότερο στη θεματολογία όπου είχαμε μια αρκετά μεγάλη ποικιλία: μυθιστορήματα που θίγουν θέματα της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας, μερικά που στηρίζονται στην ψυχογραφία προσώπων, κάποια που εισάγουν προβληματισμούς γύρω από την ταυτότητα και το φύλο, άλλα που φλερτάρουν με τη μαρτυρία, πολλά αστυνομικά, και ελάχιστα που θα μπορούσαν να ενταχθούν στην κατηγορία του φανταστικού. Αντίθετα, όσον αφορά στην κατηγορία της μαρτυρίας – βιογραφίας – χρονικού – ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, τα δείγματα γραφής ήταν περιορισμένα αριθμητικά αλλά και λιγότερο αξιόλογα, συγκριτικά με τα υπόλοιπα είδη. Ο μεγαλύτερος αριθμός βιβλίων σημειώθηκε και φέτος στην ποίηση με αρκετές αυτοεκδόσεις, πολλούς πρωτοεμφανιζόμενους αλλά και πολλούς ποιητές με πολύχρονη θητεία στα γράμματα. Κατά τη γνώμη μου, στην ποίηση παρατηρούνται οι μεγαλύτερες αποκλίσεις στην ποιότητα, καλύπτοντας μια τεράστια αξιολογική περιοχή από το ελάχιστα ικανοποιητικό έως το βαθιά συγκινητικό και ενδιαφέρον. Όλο και περισσότεροι ποιητές επιχειρούν να ρίξουν φως στην πολιτική διάσταση των ανθρωπίνων, ενώ συνεχίζει το ρεύμα της ενδοσκόπησης και της υπαρξιακής αναζήτησης, διαφαίνεται έντονη στοχαστικότητα, η αρχαιότητα και οι μύθοι προσεγγίζονται υπό νέο πρίσμα. Ο υπερρεαλισμός και ο συμβολισμός συνεχίζουν να εκβάλλουν στο ευρύ ποτάμι της ποιητικής παραγωγής, ενώ παρατηρούνται πειραματισμοί με πλήθος ποιητικών τρόπων. Η ποίηση εμποτίζει συχνά και τα κείμενα των πρωτοεμφανιζόμενων στην πεζογραφία, οι οποίοι ενίοτε δίνουν προτεραιότητα στη γλώσσα και το ύφος γραφής με αρκετά αξιοπρόσεκτα αποτελέσματα. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να παρατηρήσω πως κάποιοι από τους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς, τόσο στην ποίηση όσο και στην πεζογραφία, δεν κατάφεραν να μπουν στην κατηγορία πρωτοεμφανιζόμενων, όπως θα έπρεπε ώστε να συναγωνίζονται επί ίσοις όροις με τους ομότεχνούς τους, καθώς ο νόμος προβλέπει το όριο των 35 ετών για τη συμμετοχή σε αυτή την κατηγορία. Συνομολογήσαμε άπαντες πως ευκταίο θα ήταν αυτός ο περιορισμός να αρθεί, καθώς όλο και περισσότεροι συγγραφείς εμφανίζονται πλέον στα γράμματα σε μεγαλύτερη ηλικία. Περνώντας τέλος στην κατηγορία δοκίμιο – κριτική, η πλάστιγγα έγειρε σαφώς προς τη μεριά του δοκιμίου που υπερτέρησαν σε αριθμό αλλά και αξία, καλύπτοντας ένα ευρύτατο φάσμα θεμάτων τα οποία υποστήριξαν επαρκώς με επιχειρήματα και αξιέπαινη χρήση της γλώσσας.

Κλαίρη Μιτσοτάκη

Από την μεταξύ τους σύγκριση των βιβλίων των πέντε κατηγοριών αμέσως γίνεται σαφές ότι η κατηγορία που έχει να δείξει τα πιο ολοκληρωμένα αποτελέσματα είναι η κατηγορία του δοκιμίου. Η παραγωγή είναι πολυπληθής, μεγάλου εύρους, φιλόδοξη και σοβαρή. Επειδή τα όρια της συγχέονται με τα εκείνα των ακαδημαϊκών μελετών είναι δύσκολο να αποτιμηθεί επακριβώς αριθμητικά.

Κατά δεύτερον, στην κατηγορία της πεζογραφίας, η επένδυση που πραγματοποιούν οι συγγραφείς σε αυτήν είναι πολύ μαζική (520 τίτλοι στο μυθιστόρημα και 332 τίτλοι στο διήγημα και περί τους 50 ίσως από την κατηγορία Μαρτυρία – Χρονικό – Βιογραφία – Ταξιδιωτικό, σύμφωνα με τον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης), με εμφανώς πιο απαιτητικά αποτελέσματα στο μυθιστόρημα παρά στο διήγημα, αλλά και πιο ενδιαφέρουσες, αν και αμήχανες, καταθέσεις στη μαρτυρία κλπ. παρά και πάλι στο διήγημα. Στο μυθιστόρημα, το αστυνομικό είδος έχει μεγάλη και αξιοπρόσεκτη αντιπροσώπευση, ενώ παράλληλα μια άλλη τάση που μπορεί να καταγραφεί θετικά είναι η εξακτίνωση της μυθοπλασίας σε πέραν των άμεσων χωρικά ύδατα. Επίσης, με τη συμβολή των Ελλήνων των προερχόμενων από το εξωτερικό συνεπεία της μεταπολεμικής μετανάστευσης δημιουργείται ένας χώρος όσμωσης της ελληνικής και εξωελληνικής ματιάς που ξανατοποθετεί σε πιο επίκαιρη και κριτική βάση την πολιτισμική μας αυτογνωσία.

Τα «κατορθωμένα» βιβλία δεν είναι ίσως πολλά, και εδώ σημασία έχει να κάνει κανείς σύγκριση με προηγούμενες χρονιές. Πάντως το γεγονός ότι η παραγωγή είναι τόσο μεγάλη θα πρέπει να κριθεί μάλλον ως ενθαρρυντικό. Μη λησμονούμε ότι η μικρή ελληνόφωνη αγορά και οι καταιγιστικοί ρυθμοί της αναγκαίας παρουσίας των εκδοτών στις προθήκες των βιβλιοπωλείων, συν η ανάγκη της συχνότατης παραγωγής από πλευράς των επαγγελματιών συγγραφέων (από οικονομικής πλευράς, λόγω της μικρής αγοράς), πιθανόν να έχει περιοριστικές επιπτώσεις (π.χ. μικρά συγγραφικά πρότζεκτ, λιγότερες αναζητήσεις στη γραφή και άλλες συναφείς) πάνω στους παραγωγούς λογοτεχνικών έργων. Ίσως ενδεικτικό αυτής της κατάστασης να είναι το γεγονός ότι οι πρωτοεμφανιζόμενοι «μεγάλης» ηλικίας (άνω των 35) έχουν να επιδείξουν αξιοσημείωτα ενδιαφέρουσα παραγωγή στις πεζογραφικές ιδίως κατηγορίες.

Κατά τρίτον, στην κατηγορία της ποίησης (814 τίτλοι σύμφωνα με τον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης, αλλά πολύ περισσότεροι στην πραγματικότητα), η αναζήτηση της προσωπικής φωνής κυρίως στους σχετικά νεότερους και όχι «καταξιωμένους», ως λέγεται, ποιητές είναι αγωνιώδης και εξαντλητική πολύ συχνά. Αυτό δεν λέγεται σαν επίκριση. Ενδεχομένως εκφράζει την ευγενή φιλοδοξία να κινητοποιήσει ο ποιητής βαθύτερα ψυχικά και γλωσσικά στρώματα του εαυτού του για να δημιουργήσει ένα ποίημα. Το αισθητικό αποτέλεσμα βέβαια δεν το εγγυάται μια τέτοια διεργασία και παραμένει ένα ερωτηματικό. Όμως στους ποιητές ανήκει ο έπαινος της διακινδύνευσης.

Έντονη παρατήρησα ότι ήταν η ροπή προς τη θεατρική συνθήκη σε πολλές ποιητικές συλλογές, πράγμα που, ασχέτως της εντέλειας που μπορεί να παρουσίαζαν οι συνθέσεις, μου γέννησε το ερώτημα ότι μπορεί να μην είναι τούτη μια ροπή που να ευνοεί εντέλει την ποιητική γραφή.

Ανάλογο ερώτημα μου γέννησε στην περιοχή της πεζογραφίας ο δυστοπικός «πειρασμός», θα τον έλεγα, μια ροπή που σαφώς καταγράφεται στην παραγωγή του 2016, και ο οποίος αν και δημιουργεί ενίοτε προκλητικές, με την καλή έννοια, καταστάσεις γραφής, εντούτοις συχνά γλιστρά σε ένα déjà vu από άλλες τέχνες.

Τα ηλικιακά πλαίσια που τίθενται από το νόμο για το status των πρωτεμφανιζόμενων αποδείχθηκαν κατά το έτος 2016 άκυρα για να μπορέσει να δώσει κανείς μια ορθή και αντάξια των επιδόσεων εικόνα των πραγματικά πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων. Διότι αυτοί το 2016 δεν είναι λίγοι και το έργο που παρουσιάζουν είναι αξιοπρόσεκτο, αλλά βέβαια δύσκολα μπαίνει σε ίση μοίρα με των πιο έμπειρων τεχνιτών.

Παυλίνα Παμπούδη

Η παραγωγή βιβλίων του 2016 είναι πλουσιωτάτη − η πιο ικανοποιητική, αναλογικά, σε σχέση με την παραγωγή οποιουδήποτε άλλου εγχώριου εθνικού προϊόντος κατά το ίδιο χρονικό διάστημα: οι τίτλοι, βάσει των καταλόγων της Εθνικής Βιβλιοθήκης και συνυπολογίζοντας τις αυτοεκδόσεις, καθώς και τα βιβλία που έστειλαν εκδότες και συγγραφείς υπερβαίνουν τους 5000 (σε όλες τις κατηγορίες). Μπορούμε λοιπόν να δηλώνουμε υπερηφάνως πως είμαστε η χώρα με τους περισσότερους κατά κεφαλήν συγγραφείς − υπερηφάνως, και ας είναι συνήθως η ποιότητα μάλλον αντιστρόφως ανάλογη προς την ποσότητα.

Στην κατηγορία μυθιστόρημα: έχουμε πολλά βιβλία ευκολοδιάβαστα, καλογραμμένα, εύπεπτα, με αρκετά πειστικούς χαρακτήρες και με καλοδομημένη πλοκή. Η θεματολογία ποικίλλει: υπάρχουν ρεαλιστικά, αισθηματικά, κοινωνικά, μυθιστορήματα, ακόμα και περιπετειώδη, αλλά και πολλά αστυνομικά (σημειώνεται άνθιση του είδους) και (λιγότερα) επιστημονικής φαντασίας. Σε γενικές γραμμές, στο στόρι τους ανιχνεύεται μια σωστή ποσόστωση σεξ, βίας, κοσμοπολιτισμού και ίντριγκας. Στο φόντο δε της κεντρικής (ερωτικής, αστυνομικής, οικογενειακής κλπ.) ιστορίας, διαπλέκονται και άλλα στοιχεία – τις περισσότερες φορές ως απλά αρτύματα, αλλά, συχνά, και ως δραστικό «μυστικό» συστατικό: αναφορές στο μεταναστευτικό, στην κρίση (οικονομική, ηθική, πολιτική), ακόμα και στο μέλλον του πλανήτη, σε ιστορικές διασυνδέσεις, σε θέματα διαφορετικότητας, δυσλειτουργίας και δυστοπίας, σε υπαρξιακά και κοινωνικά αδιέξοδα.

Υπάρχουν όμως και αρκετά «δυνατά» μυθιστορήματα. Ιδιαίτερα τα λιγότερο ογκώδη. Είναι εκείνα που «ενοχλούν»/εξιτάρουν, αλλά και που διασκεδάζουν τον αναγνώστη τους (με την ετυμολογική σημασία του όρου) και του δείχνουν κάποια άλλη οπτική γωνία πραγμάτων που ξέρει ή υποψιάζεται. Πάντως, το μεγάλο μυθιστόρημα και ο μεγάλος συγγραφέας δεν φαίνεται να υπάρχουν μεταξύ τους.

Στην κατηγορία διήγημα, έχουμε επίσης πολλά πονήματα, ενδιαφέροντα αλλά και μέτρια, με χαμηλές ποιοτικές προδιαγραφές. Η μικρή φόρμα, παρόλο που έχει μεγαλύτερες απαιτήσεις (επιτυχή εστίαση και «φωτισμό» στα πρόσωπα στον σκηνικό χώρο ή στην ιστορία, οικονομία λόγου, με μετρημένες «παύσεις/ανάσες, διέσεις» και πύκνωση νοημάτων), για κάποιο λόγο θεωρείται ένα πιο «εύκολο» είδος σε σχέση με το εκτεταμένο μυθιστόρημα. Άρα, ελκύει πολλούς να επιδοθούν στη συγγραφή της (όπως και η ποίηση). Ως εκ τούτου, η παραγωγή του 2016 καλύπτεται και από γνωστούς και από λιγότερο γνωστούς συγγραφείς και από πρωτοεμφανιζόμενους, αλλά και από συγγραφείς που έχουν ήδη θητεύσει σε άλλα είδη λόγου (κυρίως στην ποίηση) κι έχουν, κατά κάποιο τρόπο, ασκηθεί στη διαχείριση ενός πιο λιτού υλικού.

Οι προερχόμενοι από την ποίηση πειραματίζονται, προσπαθώντας να πλέξουν έναν πιο στέρεο ιστό για να συλλάβουν πεζολογικά το θέμα τους – και πολλές φορές το πετυχαίνουν. Οι άλλοι, οι ας πούμε καθαρόαιμοι πεζογράφοι, ριψοκινδυνεύουν περισσότερο: ολισθαίνουν συχνά σε αφασικά πεδία, καθώς επιχειρούν να δοκιμάσουν και την ελευθερία της ποίησης στο χειρισμό των πεζών «ενσταντανέ». Οι πιο έμπειροι χρησιμοποιούν οικείο θεματικό υλικό είτε ιστορικό είτε κοινωνικό, οι νεότεροι πιο ανοίκειο: των προσωπικών τους λαβυρίνθων, τους οποίους εκθέτουν είτε αποστασιοποιημένα, ως δήθεν παρατηρητές, είτε «από μέσα», από άφωτα βάθη – που μόνο η ποίηση και η ψυχανάλυση μπορεί να προσεγγίσει – με ήρωες το Εγώ και τους Άλλους σε άνιση αντιπαράθεση ακραίων καταστάσεων και συμβάσεων.

Συγκεκριμένα, στο διήγημα έχουμε ή εντοπισμένες και «καδραρισμένες» λεπτομέρειες ιστοριών (με σκοπό την επικέντρωση στο νύχι του λέοντα) ή παράθεση ασχολίαστων γεγονότων και μη γεγονότων. Πρέπει όμως να πω ότι, κατά τη γνώμη μου, εκτός από έξι ή επτά (αντικειμενικά ευδιάκριτες) περιπτώσεις, τα περισσότερα πονήματα αυτής της κατηγορίας θα μπορούσαν κάλλιστα να αναπτυχθούν σε μεγαλύτερες και πιο σταθερές δομές, ολοκληρώνοντας το παζλ που στήνουν, και να μην σε αφήνουν με την υποψία ότι ο συγγραφέας ξαφνικά βαρέθηκε και έφυγε. Αντιθέτως, στην κατηγορία νουβέλα δεν υπάρχει τόσο μεγάλη αμηχανία. Καθώς ο συγγραφέας έχει στη διάθεσή του ευρύτερη αρένα, μπορεί να παλέψει πιο άνετα με την έμπνευσή του. Έχουμε ελάχιστες νουβέλες, αλλά όλες, θαρρώ, είναι αξιοπρόσεκτες.

Στην κατηγορία ποίηση υπάρχει πραγματικός συνωστισμός (πάνω από 500 τίτλοι). Πάντα συμβαίνει να είναι τόσο άνισος ο (ποσοτικός) ανταγωνισμός με όλα τα υπόλοιπα είδη του λόγου: είπα και προηγουμένως, πως η ποίηση (όπως και το διήγημα) θεωρείται (κακώς) πιο εύκολο πεδίο για να «εκφραστείς». Έχουμε λοιπόν πονήματα που θα μπορούσαν να βαθμολογηθούν σε όλη την κλίμακα: κάτω του μετρίου, μέτρια, ευπρόσωπα, καλά…

Έχουμε όμως και αρκετά πραγματικά αξιόλογα ποιητικά βιβλία – και από δοκιμασμένους, και από νέους, ακόμα και από πρωτοεμφανιζόμενους. Όλοι τους, σ’ αυτή τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, μας δίνουν έργο ενδιαφέρον – αν και σε διαφορετικούς βαθμούς ωριμότητας. Η ποίησή τους, ζώσα και παλλόμενη, ασχέτως ηλικίας του δημιουργού της ενδίδει συχνά σε εύφορους πειραματισμούς φόρμας και έκφρασης, χωρίς όμως να πάψει να συνδιαλέγεται με τη διαχρονική ποιητική παράδοση.

Σ’ αυτά τα έργα φαίνεται συχνά να συγκλίνουν και να συνευρίσκονται γόνιμα όλες οι κατευθύνσεις του ποιητικού γίγνεσθαι. Μερικοί ποιητές, μάλιστα, φαίνεται να επιχειρούν μια ολιστική σύλληψη και πραγμάτωση του ποιητικού τους οράματος, δίνοντας πιο μεγαλόπνοες συνθέσεις, υβριδικές, με γονίδια θεατρικά: ο λόγος τους «σκηνοθετείται» σε μονόλογο ή και διάλογο διαμορφώνοντας γύρω του ενδιαφέροντα σκηνικά (χάνοντας ίσως σε εσωτερικότητα αλλά κερδίζοντας σε αμεσότητα).

Και με χαροποιεί η σκέψη πως η «παραδοσιακή» εξομολογητική/λυρική/ φιλοσοφική/ ερμητική ποίηση – που στρέφεται προς τα ένδον, τώρα, χωρίς να χάνει σε βάθος και δύναμη – αρχίζει ταυτόχρονα να φωτίζεται στα σωστά σημεία από την εξωστρεφή – που ανοίγεται προς τον κόσμο.

Στην κατηγορία δοκίμιο, παρόλο που δεν είμαι ιδιαιτέρως ειδήμων στον τομέα, ως απλός αναγνώστης, διαπιστώνω ότι τα βιβλία της συγκεκριμένης παραγωγής του 2016 είναι τα πιο ενδιαφέροντα από όλες τις υπόλοιπες κατηγορίες. Είναι αξιοσημείωτο το ότι εδώ υπάρχουν πολλά πρωτότυπα και καλογραμμένα πονήματα. Και μεταξύ αυτών είναι και αρκετά που ξεχωρίζουν για τη «διαφορετικότητά» τους, για τον πλούτο και τη λογοτεχνικότητα της γλώσσας τους – καθώς και για το «ντουέντε» τους, εκείνο το κάτι που κάνει το «ειδικό» βιβλίο να «περνάει» ακόμα και τον μη ειδικό αναγνώστη.

Για την πολυθεματική κατηγορία μελέτη – βιογραφία – μαρτυρία – ταξιδιωτική λογοτεχνία τέλος, δεν έχω να καταθέσω παρά μόνο ότι, κατά την γνώμη μου, το 2016 δεν έχει να επιδείξει κάτι ιδιαίτερο ούτε ως θέμα ούτε ως περιεχόμενο.

Κάλλια Παπαδάκη

Το 2016 είχε να επιδείξει πλούσια σε αριθμό βιβλιοπαραγωγή σε όλες τις υπό κρίση κατηγορίες, χωρίς ωστόσο να υπάρχει ποιοτική αντιστοιχία, με εξαίρεση, κατά την προσωπική μου άποψη, τις κατηγορίες του δοκιμίου και του μυθιστορήματος.

Πιο συγκεκριμένα, στην κατηγορία του διηγήματος – νουβέλας, παρότι τα προηγούμενα χρόνια είχε παρατηρηθεί μια ανανέωση ως προς το ύφος, τη θεματολογία και τις νέες, διακριτές φωνές που εισέρρεαν με αξιώσεις στον στίβο της μικρής φόρμας, η παραγωγή του 2016 δεν κινήθηκε σε ανάλογα επίπεδα. Αντίθετα, αναλώθηκε σε ολιγάριθμες αξιόλογες νουβέλες και λίγα καλά διηγήματα, κάποια από τα οποία αν και πολλά υποσχόμενα, εγκλωβίστηκαν στις παγίδες μιας φορμαλιστικής ανάπτυξης που λειτούργησε εν τέλει εις βάρος τους, με συνέπεια να μην αδράξουν την ευκαιρία να δώσουν κάτι το διαφορετικό και αξιοσημείωτο. Ελάχιστες συλλογές διηγημάτων και νουβέλες ξεχώρισαν κι ήταν εκείνες που εμβάθυναν στον ανθρώπινο παράγοντα, τις ματαιώσεις του και τα αδιέξοδά του, είτε με παραδοσιακό ύφος και γραφή, είτε με πειραματική, παιγνιώδη, σαρκαστική διάθεση.

Αντίθετα, στην κατηγορία του μυθιστορήματος και σε σχέση με τις προηγούμενες χρονιές, η παραγωγή δεν ήταν μόνο αξιοσημείωτη, αλλά παρατηρήθηκε, επίσης, μια ανανεωτική τάση με το βλέμμα εντός και εκτός συνόρων, με μυθιστορήματα τα οποία καταπιάνονται με όλες τις σύγχρονες θεματικές που μας ταλανίζουν, τη διαφορετικότητα και τη ρευστή σεξουαλικότητα, την κατάρρευση – μέσα από μια ετεροχρονισμένη ματιά – του Δυτικού κόσμου και των βεβαιοτήτων του, το στιβαρό («αλλά ψυχρό») κατασκεύασμα της παγκοσμιοποίησης που δεν κατορθώνει να λάβει υπόψη τον ανθρώπινο παράγοντα και τις πολυποίκιλες εκφάνσεις του, την τρομοκρατία, τις μεταναστευτικές ροές και πώς αυτές φέρουν στην επιφάνεια τα αντανακλαστικά και τα ορμέμφυτα του καθενός. Ωστόσο, αν και υπήρξαν πολύ καλά μυθιστορήματα με προσωπικό ύφος και δουλεμένη γλώσσα, λίγα ήταν εκείνα που κατόρθωσαν να διαχειριστούν το ογκώδες υλικό τους και να τιθασεύσουν την υπέρμετρη καλλιέπεια της γλώσσας, γεγονός που επισκίασε την αφήγηση και τους χαρακτήρες, με αποτέλεσμα το όλο εγχείρημα να μοιάζει κάποιες φορές έωλο και συχνά ανοικονόμητο. Να σημειώσω δε, ότι υπήρξαν αρκετά μυθιστορήματα που θα έπρεπε μάλλον να καταταχτούν στην κατηγορία της νουβέλας και τα αδίκησε η σύγκριση με τα πιο ολοκληρωμένα και επαρκώς ανεπτυγμένα μυθιστορήματα. Επιπροσθέτως, ενισχύθηκε τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά η παρουσία του αστυνομικού μυθιστορήματος με εμφανείς κοινωνικοπολιτικές και ιστορικές αναζητήσεις και προεκτάσεις που δείχνει ολοένα να κερδίζει έδαφος στην ελληνική βιβλιοπαραγωγή.

Στην κατηγορία της ποίησης, η παραγωγή υπήρξε πραγματικά εντυπωσιακή, όχι όμως αντίστοιχη και η ποιότητά της. Παλαιότερες καταξιωμένες φωνές συμπορεύτηκαν με ελπιδοφόρες νέες, χωρίς όμως να υπάρχει μια κοινή θεματική ή ένα ύφος που να ορίζει μια συγκεκριμένη τάση. Το στοχαστικό συνομιλούσε με το λυρικό στοιχείο, το ονειρικό με το πειραματικό, το πολιτικοκοινωνικό με το ιστορικό, το υπαρξιακό με το υπερρεαλιστικό. Πρόκειται σαφώς για την πιο πολυπληθή κατηγορία με την πιο ευρεία γκάμα ποιητικής γραφής, ωστόσο λίγες συλλογές ξεχώρισαν ως ένα στιβαρό, υποβλητικό ενιαίο σύνολο, και ήταν εκείνες που είχαν φροντίδα για τη γλώσσα, πειραματίστηκαν με τα εκφραστικά τους μέσα και νοήματα, και είχαν μια στοχαστική διάθεση ενδοσκόπησης για την ανθρώπινη ύπαρξη και τα διαχρονικά της αιτήματα.

Όσον αφορά την κατηγορία του δοκιμίου – κριτικής, τα δείγματα γραφής ήταν ιδιαίτερα ικανοποιητικά με πλήθος πρωτότυπων και ευφάνταστων κειμένων, τόσο ως προς τη θεματική αλλά και τη διαχείριση του υλικού και των πηγών τους. Υπήρξε λοιπόν μια ευρεία γκάμα αξιόλογων δοκιμίων και κριτικών ακαδημαϊκών και λογοτεχνικών μελετών με σαφή μέριμνα για τη γλώσσα και το ύφος, συναγωγές παλαιότερων και νεότερων άρθρων, κείμενα δοκιμιακού λόγου που εστίασαν στις κοινωνιολογικές, ψυχαναλυτικές, πολιτικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις και πανεπιστημιακές μελέτες γραμματολογικού και φιλολογικού χαρακτήρα που αφορούν και το ευρύ κοινό.

Στην κατηγορία μαρτυρία – χρονικό – ταξιδιωτική λογοτεχνία – βιογραφία, η βιβλιοπαραγωγή αν και σχετικά πλούσια ήταν τόσο ανομοιογενής που δεν είναι δυνατόν να υπάρξει αποτίμηση με σαφές θετικό ή αρνητικό πρόσημο. Ξεχώρισαν, μάλλον, οι βιωματικές μαρτυρίες που είχαν μια λογοτεχνική υπόσταση και φροντίδα για την αφήγηση και τη χρήση της γλώσσας, κείμενα ημερολογιακού τύπου με αναστοχαστική διάθεση, καθώς και βιογραφίες που βασίστηκαν σε ενδελεχή έρευνα και ικανοποιητική διαχείριση του όγκου του υλικού τους.

Τέλος, όσον αφορά την κατηγορία των πρωτοεμφανιζόμενων στην ποίηση και την πεζογραφία, υπάρχουν αξιέπαινα δείγματα γραφής και, παρότι συχνά άνισα στη δομή τους, φέρουν κάτι το ελπιδοφόρο και ανανεωτικό στην εν λόγω λογοτεχνική παραγωγή. Μέσα σ’ αυτούς τους πρωτοεμφανιζόμενους εντάσσω και τους – κατά ολίγον τι – μεγαλύτερους ηλικιακά που αυτός ο αυθαίρετος ηλικιακός αποκλεισμός του 35ου έτους, δεν τους δίνει τη δυνατότητα να κριθούν, ως έπρεπε, σ’ αυτή την κατηγορία, με αποτέλεσμα οι πρωτοεμφανιζόμενοι ποιητές να υπερτερούν σε αριθμό σε σχέση με τους πεζογράφους.

Μιχάλης Χρυσανθόπουλος

Η βιβλιοπαραγωγή για το 2016 κρίνεται, σε γενικές γραμμές, σχετικά ικανοποιητική. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει για την κατηγορία του δοκιμίου. Ως προς τις ειδικότερες κατηγορίες βράβευσης σημειώνω τα ακόλουθα:

Η ποσοτική παραγωγή στην κατηγορία της ποίησης υπήρξε εντυπωσιακή. Δίπλα στους καταξιωμένους δημιουργούς εμφανίστηκαν αρκετές νέες φωνές, από τις οποίες λίγες όμως ξεχωρίζουν για την πρωτοτυπία τους και την εκφραστική τους τόλμη. Συνεχίστηκε δε η τάση να συνυπάρχουν οι παραδοσιακότερες φόρμες με τον ελεύθερο στίχο, ο στοχαστικός με τον έντονα υπαινικτικό λόγο και ο λυρισμός με την αφηγηματικότητα. Ο μεγάλος αριθμός ποιητικών βιβλίων σηματοδοτεί την συνεχή έλευση στο είδος νεότερων φωνών που έρχονται να προστεθούν με σπουδή και χωρίς, πάντοτε, την απαραίτητη αναμονή, στις περισσότερο καθιερωμένες ποιητικές μορφές της λογοτεχνίας μας. Η ποιητική παραγωγή της χρονιάς αυτής ήταν ιδιαίτερα ικανοποιητική ποσοτικά, αλλά όχι και ποιοτικά.

Δυστυχώς, στην κατηγορία του διηγήματος - νουβέλας δεν υπήρξαν σημαντικές νέες συνεισφορές τη χρονιά αυτή, λαμβάνοντας μάλιστα υπόψιν ότι μία άξια συλλογή που κρίθηκε αποτελείται από αρκετά ήδη δημοσιευμένα διηγήματα. Αυτό παρά τη σταθερά καλή πορεία του συγκεκριμένου είδους κατά τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα. Κυριάρχησαν, σε γενικές γραμμές, οι παραδοσιακότερες φόρμες έκφρασης, αν και υπάρχουν και κάποια παραδείγματα πειραματικής γραφής, που, όμως, εντάσσονται σε παλαιότερους άξονες πειραματισμού. Το προσφυγικό ζήτημα, μορφές του ρατσισμού, η καθημερινότητα, η υπαρξιακή αναζήτηση, τα συναισθηματικά αδιέξοδα και η οικονομική κρίση τροφοδότησαν τη θεματολογία της συγγραφικής αυτής παραγωγής.

Η σημαντική ποσοτικά παραγωγή στο μυθιστόρημα περιλαμβάνει μικρό αριθμό αρκετά καλών έργων, κανένα, όμως, ιδιαίτερα αξιοσημείωτο. Ως προς τη ροή της αφήγησης και την πλοκή σημαντική θέση κατέλαβαν τα λεγόμενα στα ελληνικά «αστυνομικά» μυθιστορήματα, αυτά που εστιάζουν στο έγκλημα, τις επιπτώσεις του, την θέση του στην κοινωνία (crime fiction). Αξίζει να συζητηθεί το υποείδος αυτό και εκτός της κατηγορίας του μυθιστορήματος και να αναζητηθούν τα αίτια της διάδοσής του και της βελτίωσης της ποιότητάς του. Στα άλλα παραδείγματα του μυθιστορήματος παρατηρούνται σημαντικά δομικά προβλήματα στη σύνθεση των έργων. Αξίζουν ιδιαίτερης προσοχής το 2016 τα έργα εκείνα, τα οποία δεν έχουν ως επίκεντρο την Ελλάδα, αλλά την Ευρώπη ή την Αφρική, και με τον τρόπο αυτό διεθνοποιούν την μυθιστορηματική παραγωγή.

Στη κατηγορία του δοκιμίου – κριτικής παρατηρείται ο μεγαλύτερος αριθμός των πολύ καλών έργων, παρά το γεγονός ότι το σύνολο της παραγωγής είναι μικρότερο από τις τρεις κατηγορίες που αναφέρονται παραπάνω. Συγκεκριμένα, ιδιαίτερα σημαντικές ήταν οι συνθετικές εργασίες φιλολογικού-γραμματολογικού προσανατολισμού, τα δοκίμια φιλοσοφικού, πολιτικού, ψυχαναλυτικού και κοινωνιολογικού προσανατολισμού, τα δοκίμια για ποικίλα ζητήματα της λογοτεχνικής γραφής και ανάγνωσης και οι πανεπιστημιακές μελέτες με στόχο και το ευρύτερο κοινό. Η σύνταξη της βραχείας λίστας θα ήταν αδύνατη ή η λίστα αυτή θα ήταν ιδιαίτερα μακρά, αν δεν είχε αποκλείσει η επιτροπή μελέτες που προέρχονταν από διδακτορικές διατριβές, σημαντικά έργα πρόσφατα βραβευμένων συγγραφέων ή συναγωγές μελετών, οι  οποίες, στο σύνολό τους σχεδόν, είχαν δημοσιευτεί σε περιοδικά ή  συλλογικούς τόμους, όπως και τις συλλογικές μελέτες περισσοτέρων του ενός συγγραφέων.

Μεγάλη σχετικά ήταν και η παραγωγή βιβλίων στην κατηγορία Μαρτυρία – Χρονικό – Ταξιδιωτικά – Βιογραφία, πρωτίστως ποσοτικά και δευτερευόντως ποιοτικά κατά το 2016. Φυσικά δεν αποφεύχθηκε η συνεξέταση έργων με εντελώς διαφορετική στόχευση που απευθύνονται σε πολύ διαφορετικό κοινό, λόγω του ασαφούς χαρακτήρα αυτής της κατηγορίας η οποία μετέχει και της μυθοπλασίας και της ιστοριογραφίας και της κριτικής. Ταξιδιωτικές εντυπώσεις, βιογραφίες διαφόρων προσωπικοτήτων, κυρίως πολιτικών, αυτοβιογραφικά κείμενα, μαρτυρίες, αποτυπώσεις προσωπικών αναμνήσεων, μελέτες που εδράζονται σε πρωτογενές προφορικό υλικό συναπαρτίζουν την κατηγορία αυτή με μεγάλες διαφορές στην ποιότητα.

Τέλος, ως προς τους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς, υπάρχουν καλά παραδείγματα, περισσότερα και καλύτερα στον χώρο της ποίησης και λιγότερο καλά σε αυτόν της πεζογραφίας. Ωστόσο, μια γενικότερη παρατήρηση που θα μπορούσε να γίνει ως προς την επιλογή έργων που εμπίπτουν στη συγκεκριμένη κατηγορία σχετίζεται με τον όρο που τίθεται από τη νομοθεσία και ο οποίος καθιστά δυσχερές το έργο της επιτροπής να ξεχωρίσει τα λογοτεχνικά βιβλία που τυπώθηκαν από πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς, οι οποίοι ταυτόχρονα δεν έχουν υπερβεί το τριακοστό πέμπτο έτος της ηλικίας τους. Και η σύμβαση αυτή είναι απολύτως μηχανιστική (γιατί 35 και όχι κάποια άλλη ηλικία) και δεν υφίσταται κάποια αξιόπιστη βάση δεδομένων που να επιτρέπει με βεβαιότητα να αποκλειστεί κάποιος λόγω ηλικίας. Ας σημειωθεί ότι οι πρωτοεμφανιζόμενοι άνω των 35 έχουν να επιδείξουν πολύ ενδιαφέροντα κείμενα στην πεζογραφία.