Γράφει: Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

Η Τζένη Λυκουρέζου γεννήθηκε στην Καλαμάτα. Σπούδασε νομικά στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Παρακολούθησε μαθήματα μαυρόασπρης και αρχιτεκτονικής φωτογραφίας, πορτραίτου και φωτογραφίας δρόμου στην Ε.Φ.Ε. και στη σχολή ESP Φοίτησε στο Universita' di Perugia per gli Stranieri, κατεύθυνση Culturale (ιταλική γλώσσα και τέχνη). Είναι απόφοιτος (με πιστοποίηση) του ΙΕΚ Κηφισιάς, του τμήματος Τεχνικού Λήψης Φωτογραφίας. Από το 1991-2003 μέλος της Ελληνικής Φωτογραφικής Εταιρείας.Τα τελευταία χρόνια, δραστηριοποιείται στην έρευνα της σύγχρονης φωτογραφίας.

Έχει εκδώσει 2 φωτογραφικά λευκώματα: α) Ματέρα η γη των βράχων, Εκδόσεις Δεσμός, 2014 β) Seaside life ΚΑΛΑΜΑΤΑ, Αυτοέκδοση, 2018. Την άνοιξη του 2019 κυκλοφόρησε το βιβλίο της,  με αφορμή τις Φωτογραφίες, από τις εκδόσεις ΔΕΣΜΟΣ. Έχει πραγματοποιήσει 20 ατομικές φωτογραφικές εκθέσεις. Αρθρογραφεί στο περιοδικό ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΣ.

Έχει επιμεληθεί την έκδοση των ακόλουθων φωτογραφικών μονογραφιών: α) Μάνη από πέτρα και χρόνο, Ανδρέας Ζαχαράτος, εκδόσεις ΔΕΣΜΟΣ, 2014. β) JAZZ Moments, Ανδρέας Ζαχαράτος, Εκδόσεις ΤΟΠΟΣ, 2016. γ) THE GREEK ICON, Ανδρέας Ζαχαράτος, 2018. δ) …μια Μέρα ένα πέταγμα Αετού, Ανδρέας Ζαχαράτος, Εκδόσεις ΤΟΠΟΣ, 2021. ε) Σάκης Παπαδημητρίου Ημερολόγιου Πιάνου, Ανδρέας Ζαχαράτος, Εκδόσεις ΤΟΠΟΣ, 2023.

Την κυρία Λυκουρέζου τη γνώρισα στη φωτογραφική έκθεση του συντρόφου της και φωτογράφου Ανδρέα Ζαχαράτου «JAZZ Moments» στην Κατερίνη, που είχε την επιμέλεια της έκθεσης. Μέχρι τότε δεν γνώριζα το φωτογραφικό έργο της. Το νέο της φωτογραφικό λεύκωμα «Καλαβρία Μάνη, Εγγύς κόσμος», από τις Εκδόσεις ΤΟΠΟΣ, μου έδωσε την ευκαιρία να μιλήσω μαζί της για τη φωτογραφία, τα θέματα που επιλέγει και πολλά άλλα, που ενδιαφέρουν τους φιλότεχνους αναγνώστες.

Κυρία Λυκουρέζου ευχαριστώ για τον χρόνο σας. Ποιος ο συνδετικός κρίκος που ενώνει την Καλαβρία και τη Μάνη και σας έδωσε την έμπνευση να τις φωτογραφίσετε και στη συνέχεια να εκδώσετε αυτό το υπέροχο λεύκωμα;

Κυρία Παπαδημητρίου ευχαριστώ για τη φιλοξενία στη στήλη σας! Πρέπει πρώτα-πρώτα να κάνω μια διευκρίνιση. Το φωτογραφικό λεύκωμα «Καλαβρία Μάνη, Εγγύς Κόσμος» των εκδόσεων ΤΟΠΟΣ, που κρατάτε στα χέρια σας και είναι η αιτία της συνέντευξής μας, όπως και η ομότιτλη έκθεση φωτογραφίας που προηγήθηκε και έγινε στο Μουσείο Γ. Γουναρόπουλου στην Αθήνα, είναι το αποτέλεσμα της συνεργασίας και της δουλειάς  δύο ανθρώπων, του φωτογράφου Ανδρέα Ζαχαράτου και της δικής μου. Ο καθένας μας εργάστηκε σε διαφορετικό χρόνο πάνω στο θέμα του κι ενώ δε γνωριζόμασταν ακόμη. Εκείνος καταπιάστηκε με τη Μάνη κι εγώ με την Καλαβρία. Πριν δυο-δυόμισι χρόνια αποφασίσαμε να πειραματιστούμε ενώνοντας τις φωτογραφικές μας ενότητες επειδή εμφάνιζαν αρκετά κοινά πραγματικά χαρακτηριστικά. Όπως γράφω στο σημείωμα μου μεταξύ άλλων στο λεύκωμα, εστιάζουμε στην έννοια της εκλεκτικής συγγένειας.

Έχετε εκδώσει δυο προσωπικά λευκώματα, «Matera, η γη των βράχων» και «... με αφορμή τις φωτογραφίες» από τις εκδόσεις Δεσμός. Ο άνθρωπος ή η άγρια φύση είναι τα θέματα που σας αγγίζουν περισσότερο φωτογραφικά;

Το βιβλίο «…με αφορμή τις Φωτογραφίες», συγκεκριμένα, δεν είναι φωτογραφικό λεύκωμα. Είναι μια σειρά κειμένων μου βασισμένων σε φωτογραφίες γνωστών και αγνώστων φωτογράφων, διαφόρων εθνικοτήτων και θεματολογίας που άσκησαν σε μένα εκείνο το χαρακτηριστικό τσίμπημα, το punctum, όπως λέει ο Roland Barthes, στη θέα τους. Μου δημιούργησαν την ευκαιρία να ασκηθώ επίμονα και να συστηματοποιήσω τον λόγο μου γύρω από το έργο εμπνευσμένων ανθρώπων οι οποίοι έζησαν σε διαφορετικές συνθήκες, τόπους και εποχές. Ως προς τις επιλογές μου, ο άνθρωπος και το περιβάλλον του αποτελούν το κύριο ενδιαφέρον μου. Πέρα απ’ τον αστικό χώρο που παρατηρώ εμβριθώς, ρίχνω τη ματιά μου και στο φυσικό περιβάλλον, εφόσον και διότι οι άνθρωποι είμαστε μέρος της Φύσης, εξαρτώμεθα από αυτή, μας διαμορφώνει, τη χρειαζόμαστε και σίγουρα με συγκινεί. Αν επισκεπτόμουν προορισμούς με άγρια φύση θα έμενα κατάπληκτη και θα φωτογράφιζα οπωσδήποτε. Αλλά εκεί όπου έως τώρα με φέρνουν τα βήματα κι η περιέργειά μου, πρώτα προσέχω τους ανθρώπους και στη συνέχεια κοιτάζω το ανοιχτό φυσικό τοπίο, ειδικά όταν θέλω να φτιάξω ένα θέμα που να δείχνει τη διασύνδεσή τους. Γεννήθηκα σε επαρχιακή πόλη, ζω στη μεγάλη πόλη, άργησα πολύ να γνωρίσω τη Φύση, δεν την έχω ερευνήσει αλλά όταν βρίσκομαι για παράδειγμα σε δάσος ή περνώ μέσα από τα ήπια, εύκολα προσβάσιμα τοπία τη θαυμάζω και με τα χρόνια την αναζητώ.

Για σας, η ασπρόμαυρη ή η έγχρωμη φωτογραφία είναι ο τρόπος έκφρασης; Σε ποια απαθανατίζετε καλύτερα τη σιωπή και τη σκληρότητα της καθημερινής ζωής;

Για μένα η φωτογραφία είναι μία. Γλώσσα ενιαία. Οι διαχωρισμοί και οι χαρακτηρισμοί έγιναν από τη στιγμή που η εξειδικευμένη αγορά προώθησε το χρώμα. Μπορώ να χρησιμοποιήσω μαυρόασπρο ή έγχρωμο φιλμ ή να επιλέξω αντίστοιχα στην ψηφιακή κάμερα έτσι όπως το θέμα με προδιαθέτει. Έχω κάνει με μαυρόασπρο φιλμ το θέμα μου «Μέρες Μουσείου». Η συγκεκριμένη ενότητα βασίστηκε στη συλλογή γλυπτών, στην ατμόσφαιρα και την ανθρώπινη παρουσία στους χώρους του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (Αθήνα). Τα υπόλοιπα θέματά μου είναι έγχρωμα. Ίσως φανεί πεζό αλλά η έλξη του χρώματος έγινε συνήθεια. Στις δημοσιευμένες έως τώρα δουλειές μου έχω χρησιμοποιήσει φιλμ.

Η Σικελία και η Μάνη έχουν πολλά κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Η μετανάστευση άλλαξε συμπεριφορές, τα ήθη και τα έθιμα ταξίδεψαν. Τι αποκομίσατε εσείς από το ταξίδι σας με τις επαφές σας με τους Έλληνες της Μεγάλης Ελλάδας; Δέχτηκαν εγκάρδια να τους φωτογραφίσετε;

Οι άνθρωποι, οι Ιταλοί των ελληνόφωνων χωριών της Καλαβρίας καλοδέχονται πάντα τους Έλληνες. Επιθυμούν τους πολιτιστικούς δεσμούς με την Ελλάδα και αφιερώνονται στην καλλιέργεια τέτοιων σχέσεων κάνοντας πολλές εκδηλώσεις και ταξίδια στη χώρα μας και ως σύλλογοι και ομάδες. Τον Απρίλιο του 2011, το λέω παρεμπιπτόντως, είχα συμμετάσχει με την έκθεση «Μέρες Μουσείου» στη Νεοελληνική Εβδομάδα που πραγματοποιείται κάθε χρόνο, κι εκείνη τη χρονιά είχε γίνει στο μόλις εγκαινιασμένο Αρχαιολογικό Πάρκο Archeoderi, στη BovaMarina, έναν σημαντικό ιστορικό τόπο στην περιοχή, που ανακαλύφθηκε το 1980 και γνωστοποιεί την παρουσία Εβραίων εκεί. Έχω την τύχη να γνωρίζομαι πολύ καλά με οικογένεια στη BovaMarina, πόλη παραθαλάσσια της γκρεκόφωνης περιοχής, με φιλοξένησαν κατ' επανάληψη, μπόρεσα να επισκεφτώ χωριά, να μιλήσω με ανθρώπους, να γνωρίσω συνήθειες. Οι άνθρωποι είναι πάντα επιφυλακτικοί αν όχι αρνητικοί σε όποιον κρατά φωτογραφική μηχανή, ιδιαίτερα στις πρόσφατες εποχές. Η ελληνική ταυτότητά μου και η γνωριμία και η φιλοξενία μου από Καλαβρέζους διευκόλυναν αρκετά. Επισημαίνω το εξής, φωτογράφιζα με ήρεμους ρυθμούς, δεν κυνηγούσα φωτογραφίες, δεν έγινα ενοχλητική.

Ο κόσμος προτιμά το χρώμα, τις συνθέσεις ή ακόμη τις ουτοπικές φωτογραφίες για να μην προβληματίζεται, να ταξιδεύει χωρίς να μπαίνει σε διαδικασία σκέψης. Από την πολύχρονη εμπειρία σας σε επιμέλεια εκθέσεων, από τις συζητήσεις σας με τους επισκέπτες, τι είναι αυτό που αποκομίσατε κι αν σας επηρεάζει η άποψη τους για επόμενη έκθεση ή έκδοση λευκώματος;

Ο κόσμος που επισκέφθηκε την έκθεσή μας πέρυσι τον χειμώνα μας είπε πολύ ωραία λόγια και σχόλια. Κάποιοι από τους επισκέπτες ήσαν και γνωστοί και φίλοι, μας είπαν ότι έπρεπε να εκδοθεί ως λεύκωμα. Ήταν και δική μας άλλωστε επιθυμία. Ακούω πάντα όσα μου λένε οι επισκέπτες ή οι αναγνώστες. Φυσικά, πως θα επιλέξω την επόμενη θεματική, απορρέει καθαρά από τις επιθυμίες μου σχετικά με την εξέλιξη της δουλειάς μου και του εαυτού μου, ακόμα εξελίσσομαι, ευτυχώς δεν τα ξέρω όλα, κι όσο προσπαθώ και εργάζομαι προς αυτόν τον σκοπό, κάτι έχω να περιμένω. Δεν επηρεάζομαι από τάσεις και μόδες και λυπάμαι που η φωτογραφία έγινε αντικείμενο «του εκάστοτε συρμού».

Γνωρίζουμε πως τα φωτογραφικά λευκώματα είναι ακριβά, για τις εποχές που ζούμε και το αγοραστικό κοινό που τα αγοράζει είναι λίγο και ιδιαίτερο. Γι’ αυτό υπάρχουν και λίγοι εκδοτικοί οίκοι, όπως ο Τόπος, που επενδύουν σε ένα τέτοιο καλλιτεχνικό προϊόν. Μπορεί όμως μια έκθεση να έχει την ίδια απήχηση όπως ένα λεύκωμα;

Η έκθεση φωτογραφίας είναι κοινωνικό-καλλιτεχνικό γεγονός. Η προσέλευση εξαρτάται, οι δημόσιες σχέσεις παίζουν τον ρόλο τους. Μεγάλη σημασία έχει η σωστή οργάνωση. Αρκετοί από τους επισκέπτες θα αγοράσουν το υπάρχον λεύκωμα. Αν αρέσει η έκθεση, αν ικανοποιεί, προετοιμάζει το κοινό να κάνει το τόσο απαραίτητο βήμα, ενισχυτικό οικονομικά κι ανταποδοτικό-επιβραβευτικό για τον κόπο που έχει καταβληθεί. Δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ακριβό προϊόν αλλά ως το πνευματικό αποτέλεσμα που είναι. Η τιμή του επίσης πρέπει να είναι προσιτή επειδή δεν είναι είδος πολυτελείας αλλά και σύμφωνη με αυτό που προσφέρει. Η κοστολόγηση (πολύ ακριβό ή όχι) εναπόκειται πολλές φορές στις απόψεις του φωτογράφου.

Μια έκθεση μπορεί να έχει επιτυχία -συμβαίνει συχνότατα- χωρίς να συνοδεύεται από λεύκωμα. Η έκθεση διαρκεί ορισμένο διάστημα, το λεύκωμα μένει ζωντανό για πάντα, επιτρέποντάς μας να ανατρέξουμε σ’ αυτό όταν αισθανθούμε την επιθυμία. Και κλείνοντας την ερώτησή σας, όση απήχηση, όση επιτυχία κι αν έχει ένα project, σημαντικό είναι σε εύλογο χρόνο να υπάρξει κάτι καινούργιο, επόμενο, δηλ. η δημιουργία να έχει συνέχεια.

Το ταξίδι σας είναι βουτιά στην ιστορία και τον χρόνο, στην ψυχοσύνθεση των ανθρώπων. Ποιος είναι ο ρόλος της μνήμης στη φωτογραφία;

Η φωτογραφία είναι μνήμη. Διασώζει τη μνήμη. Ατομική και συλλογική μνήμη συχνά συναντώνται και διαπλέκονται στις ίδιες φωτογραφίες.

Η γυναίκα φωτογράφος έχει ισάξια θέση με τον άνδρα φωτογράφο στη χώρα μας; Προβάλλεται το ίδιο ή δίνει χώρο προβολής στον άνδρα όπως γίνεται σε πολλές μορφές Τέχνης, λόγω της γυναικείας φύσης;

Πιστεύω πως όποιος έχει έργο φωτογραφικό και οπωσδήποτε ουσιαστικό θα προβληθεί κάποια στιγμή.  Ο ίδιος ο φωτογράφος πρέπει να δουλέψει με αφοσίωση προς αυτή την κατεύθυνση. Το φύλο δεν μπορεί να γίνει καθοριστικός κριτής για την προβολή του δημιουργού. Δεν πιστεύω κάτι τέτοιο. Δεν έτυχα τέτοιας αντιμετώπισης. Σίγουρα υπάρχουν δημιουργοί, άνδρες και γυναίκες, σε όλο το εύρος των τεχνών που υποστηρίζονται από «υψηλά» πρόσωπα, έχουν χορηγούς ή ανήκουν σε καλλιτεχνικές κοινότητες, λαμβάνουν χρήματα με τη μορφή υποτροφιών, με συνέπεια να προβάλλονται και να διακρίνονται ευκολότερα και πιο γρήγορα, δε συμβαίνει με εμένα αυτό ούτε με τον Ανδρέα.

Το λεύκωμα αυτό έγινε με την υποστήριξη του Ιταλικού Ινστιτούτου. Πιστεύετε πως το υπουργείο Πολιτισμού στη χώρα μας υποστηρίζει οικονομικά τον κόσμο της φωτογραφίας;

Το υπουργείο Πολιτισμού δεν υποστηρίζει τον κόσμο της Φωτογραφίας. Και σπάνια υπάρχει υποστήριξη από άλλους φορείς. Οικονομική υποστήριξη. Εκτός από τις περιπτώσεις, κατά τη γνώμη μου, που ανέφερα ήδη. Η υποστήριξη συνήθως είναι … ηθική. Πικρά αστείο…! Ειρωνικό! Οι εκδόσεις ΤΟΠΟΣ υποστήριξαν το λεύκωμα κυριολεκτικά, όπως και τα προηγούμενα λευκώματα του Ανδρέα. Είναι πραγματικά αγώνας και κατάκτηση να «κάνει» ένας φωτογράφος εκθέσεις και βιβλία.

Είστε επιμελήτρια εκθέσεων. Πόσο σπουδαίο ρόλο παίζει η επιμέλεια σε μια έκθεση για την προβολή του δημιουργού; Πιστεύετε ότι η «μπουκωμένη» έκθεση, χωρίς θέμα και τάξη, μπορεί να φέρει το αντίθετο αποτέλεσμα στον δημιουργό;

Ορισμένες φορές έχω βρεθεί στη θέση της επιμελήτριας εκθέσεων και φωτογραφικών βιβλίων. Επιμέλεια είναι η ανάληψη της ευθύνης της διαχείρισης, δηλ. της κατανόησης, της μεθοδικής έρευνας, της προώθησης και της ανάδειξης, του καλλιτεχνικού δημιουργήματος ενός άλλου ατόμου,  με προσεκτική προσπάθεια και εργασία. Πολλοί βασίζονται/βασιζόμαστε στον επιμελητή. Για να αναλάβει κάποιος αυτόν τον ρόλο πρέπει να έχει μελετήσει Φωτογραφία και Τέχνη γενικότερα, να έχει το κριτήριο και το ένστικτο του τρόπου παρουσίασης του έργου, να αντιλαμβάνεται τη λειτουργία της εικαστικής-θεματικής επικοινωνίας, τη σημειολογία του υλικού που έχει ακριβώς μπροστά του.

Η «μπουκωμένη» έκθεση δεν αφήνει καμία μνήμη στον θεατή. Γεμίζει απλώς τοίχους, άναρχα. Επιμελούμαι σημαίνει φροντίζω, καταγίνομαι για κάτι με ζήλο, ενδιαφέρομαι, νοιάζομαι για την πραγμάτωση, την εκπλήρωση του νοήματος της (ξένης) καλλιτεχνικής (εν προκειμένω) εργασίας. 

Είναι ένα κοινό φωτογραφικό λεύκωμα με τον σύντροφό σας και αγαπημένο φωτογράφο Ανδρέα Ζαχαράτο. Επειδή στο λεύκωμα δεν αναγράφονται ποιες είναι οι δικές του φωτογραφίες, πως θα καταλάβει ο αναγνώστης ώστε να κρίνει ή να θαυμάσει ξεχωριστά την τέχνη σας;

Στα credits, κυρία Παπαδημητρίου, στις πρώτες σελίδες του λευκώματος, γίνεται διάκριση και αναφέρονται τα τεχνικά μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για να ξέρει ο αναγνώστης ποιες φωτογραφίες είναι του Ανδρέα Ζαχαράτου και ποιες δικές μου. Το κύριο όμως ζητούμενο και για τους δυο μας είναι ο αναγνώστης του φωτογραφικού λευκώματος να δει ως ενιαίο το έργο, να ενδιαφερθεί για το σύνολο της εικονικής ροής και πλοκής, της παρουσίασής του, να διαβάσει τα κείμενα, να νοιώσει συναισθήματα, εξατομικευμένα φυσικά, και όχι να εστιάσει μόνο στα ονόματα.

Έχετε προγραμματίσει το επόμενο φωτογραφικό ταξίδι σας στην ιστορία;

Και οι δύο έχουμε προγραμματίσει και είμαστε σε στάδιο υλοποίησης νέων θεματικών. Θα σας ενημερώσω σχετικά.

Ευχαριστώ πολύ κυρία Λυκουρέζου και σας εύχομαι να είναι καλοτάξιδο.

Ευχαριστώ για τις ωραίες ερωτήσεις. Καλή συνέχεια και σε σας σε ό,τι κάνετε!