Γράφει: Παναγιώτης Σιδηρόπουλος

Ομιλία Φίλιππου Δρακονταειδή, πεζογράφου και μεταφραστή, στην εκδήλωση απονομής τού βραβείου Διδώ Σωτηρίου 2014.

Pedro Bádenas de la Peña

Δεν είναι εύκολο να μιλήσει κανείς για τον Πέδρο, επειδή υπάρχουν πολλοί Πέδρο. Θα σας μιλήσω για αυτούς που γνωρίζω. Θα αναφερθώ στο ερευνητικό έργο του στο ισπανικό «Ανώτατο Συμβούλιο Επιστημονικών Ερευνών» (Consejo Superior de Investigaciones Científicas), στις μεταφράσεις του της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, στις μελέτες του για την ακριτική ποίηση, το ύστερο Βυζάντιο και την μεταβυζαντινή περίοδο ως στοιχείου του Μεσαίωνα, της Αναγέννησης, της σχέσης με τον ισλαμικό κόσμο. Αν αυτή είναι η πλευρά του μελετητή, το σπουδαιότερο χαρακτηριστικό της είναι το διεπιστημονικό εύρος της, που καλύπτει την Ιστορία, την ανάπτυξη των ιδεών και την εξέλιξη του Πολιτισμού χάρη σε επιδράσεις κοινωνικών, γλωσσικών και πολιτικών δεδομένων στην περιοχή της Μεσογείου και πέραν αυτής προς Ανατολάς, ως εκεί όπου ανιχνεύονται ανταγωνισμοί, συγκλίσεις και καταγραφές λαϊκού και λόγιου λόγου. Θα υπέθετε κανείς, διατρέχοντας την αυτοτελή και συμμετοχική βιβλιογραφία του Πέδρο από το 1974 ως το 2013 (40 χρόνια δραστηριότητας), η οποία συγκεντρώνει 45 δημοσιεύσεις άρθρων, μελετών και έργων εν προόδω, 13 τίτλους πολυσέλιδων συγγραμμάτων αναφοράς, 15 συμμετοχές σε έργα ομάδων ειδικών και τον συντονισμό ενός μακρόπνοου έργου, θα υπέθετε λοιπόν κανείς πως όλα αυτά αρκούν, υποθέτοντας πως αποτελούν φυσική δραστηριότητα ενός επιστήμονα (ενός πολυ-επιστήμονα, για να επιμείνω στον διεπιστημονικό χαρακτήρα των μελετών του) που ακολουθεί τον δρόμο τον οποίο έχει χαράξει και βελτιώνει τα αποτελέσματα της πορείας του. Μιας πορείας που δεν παράγει αποτέλεσμα από καθέδρας, αλλά από εργασία επί του πεδίου. Απόδειξη αυτής της επιλογής είναι ότι δεν βρίσκω στην βιβλιογραφία του εκείνες τις γνωστές καθηγητικές συμπληρώσεις που αποτελούν απλές προσθήκες δίχως ουσιαστική ανάγκη: κάθε έργο του είναι αυτοτελές, αλλά και κρίκος μιας αλυσσίδας ενδιαφερόντων. Η θεματική μπορεί να είναι η ίδια, οι χρωματισμοί της όμως είναι ουσιώδεις και επεκτείνουν τη σημασία τους. Με άλλα λόγια, ο Πέδρο είναι εκεί που πρέπει και κάνει αυτό που πρέπει.

Δεν είμαι φυσιογνωμιστής, αλλά δεν μπορώ να μην αναφερθώ στη φυσιογνωμία του σημερινού μας τιμώμενου. Αυτό που λέμε «ο σωματότυπος», η έλαφρά κάμψη του σώματος προς τα εμπρός ή προς το πλάι, τα γένια και τα ματογυάλια του, οι κινήσεις των χεριών, το ύψος και η χροιά της φωνής, η προσοχή όταν ενδιαφέρεται και η αφηρημάδα όταν δεν ενδιαφέρεται, φέρνουν στο νου μου την εικόνα Ισπανού ευγενούς του Χρυσού Ισπανικού Αιώνα, όπου η «αύρα» (όπως λέμε) της αριστείας είναι απόδειξη άσκησης ζωής. Πρόκειται για έναν caballero, λέξη που προσδιορίζει την ανωτερότητα, ηθική και πνευματική. Αν αυτή η άποψη είναι υπερβολική, θα υποστηρίξω προς διευκόλυνση των πραγμάτων, πως ο Πέδρο είναι ένας «διανοούμενος» ισπανικής χροιάς, όπου το ευγενές, το αβέβαιο, το ζητούμενο αποτέλεσαν γνωρίσματα της γενιάς των Ουναμούνο, Ορτέγα υ Γασέτ, ποιητών της «γενιάς του 27». Λαβαίνω το θάρρος να υπογραμμίσω πως αν ο Πέδρο δεν ήταν «διανοούμενος», δεν θα είχε στραμπουλήξει το πόδι του στην Αθήνα, όταν ήταν ο διευθυντής του Ινστιτούτου Θερβάντες της πόλης μας από το 2004 ως το 2007, στο έξοχο παλαιό κτίριο της οδού Σκουφά, με την ξύλινη σκάλα που έτριζε, με τα χαλιά που μύριζαν ιπποσύνη, αφού κάποια πανοπλία ήταν σε μια γωνία, με τις πόρτες των γραφείων στους ορόφους, που έτριζαν και αυτές όπως και τα πατώματα. Η θεωρία μου είναι πως δεν νοείται «διανοούμενος», που να μην έχει στραμπουλήξει κάτι στο σώμα ή στο μυαλό του, πολύ περισσότερο μάλιστα όταν τα πατώματα τρίζουν και αυτός είναι Ισπανός.

Να λοιπόν που με αυτό τον τρόπο έρχομαι στην πνευματική σχέση του Πέδρο με τη σημερινή Ελλάδα. Όταν, το 1982, πληροφορήθηκα πως ο εκδοτικός οίκος Alianza Editorial είχε εκδώσει τα τότε «άπαντα» του Καβάφη σε μετάφραση κάποιου Πέδρο Μπάδενας δε λα Πένια, παράγγειλα το βιβλίο και μελέτησα τη μετάφραση. Από τότε χρονολογείται η γνωριμία, η εκτίμηση και –αργότερα- η συνομιλία με τον Πέδρο. Η διεθνής βιβλιογραφία σημειώνει πως η έκδοση του 1982 είχε τρεις επανεκδόσεις, νέα βελτιωμένη και συμπληρωμένη έκδοση του 1985 είχε δύο επανεκδόσεις, ακολούθησαν 3 επανεκδόσεις το 1989, 4 το 1997 με νέες αναθεωρήσεις και προσθήκες, με κατάληξη το 2003, όπου αναφέρονται 4 επανεκδόσεις. Αυτό σημαίνει πως νωρίτερα από το 1982 και ως το 2003, ο Πέδρο ασχολήθηκε με τον Καβάφη, σε βαθμό που υποστηρίζω ότι η μελέτη και προβολή του Αλεξανδρινού από τον Πέδρο συνέβαλε στη γέννηση, αν δεν την προκάλεσε κιόλας, της γενιάς των Ισπανών και ισπανόφωνων ποιητών, που είναι γνωστή ως poetas kavafólogos. Γνωρίζω πως εξακολουθεί να διερευνά τον καβαφικό λόγο και τις πιθανές προεκτάσεις του. Απόδειξη νέες δημοσιεύσεις το 2007 και ο λόγος που εκφώνησε την ίδια χρονιά στο Διεθνές Συνέδριο Καβάφη του Κέντρου Δελφών, παρέμβαση που υπάρχει στο ηλεκτρονικό αρχείο του Ιδρύματος Μποδοσάκη με τη μορφή δεκαπεντάλεπτου βίντεο. Είναι χρήσιμο να θυμίσω πως οι μεταφράσεις μέρους ή του συνόλου του ποιητικού έργου του Καβάφη στην Ισπανία είναι περισσότερες από 20 (ως το 2005, αν δεν απατώμαι), αρκετές από αυτές είναι προσεγμένες, καμία όμως δεν έχει το «ψείρισμα» («meticulosidad») του Πέδρο. Την βεβαιότητα ότι η «συγγένεια» (el parentesco) του Πέδρο με τον Καβάφη θα παρέμενε μοναδική, μου είχε εκφράσει ο don Antonio Tovar, ένας από τους σπουδαιότερους μελετητές του βίου και του λόγου του Σωκράτη, παρών στην περιορισμένη, αλλά όσο μπορούσαμε καλύτερη «έκθεση Καβάφη», που οργανώσαμε ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος και εγώ μέσω της ελληνικής πρεσβείας στη Μαδρίτη το 1984 (αν καλά θυμάμαι).

Μπορεί να είναι ο Καβάφης το κέντρο του ενδιαφέροντος του Πέδρο, ας μην ξεχνάμε όμως την μετάφρασή του των «απάντων» του Σεφέρη, έκδοση της Alianza Editorial επίσης, που κυκλοφόρησε το 1986 και ανατυπώθηκε το 1989, ούτε τις μεταφράσεις έργων του Ελύτη και του Ρίτσου. Για να είμαστε δίκαιοι, η ελληνική πολιτεία, δια του Προέδρου της Δημοκρατίας, τίμησε τον Πέδρο με το παράσημο “Χρυσός Μεγαλόσταυρος του Τάγματος της Τιμής” το 1997. Δικαιότερο όμως είναι το γεγονός ότι ο Πέδρο, ως διευθυντής του Ινστιτούτου Θερβάντες της Αθήνας, μερίμνησε για την απονομή τιμητικών διακρίσεων σε Έλληνες που εργάστηκαν για την γνωριμία με τον ισπανικό πολιτισμό στην Ελλάδα, ως δάσκαλοι της ισπανικής, μεταφραστές, μελετητές του Γκρέκο, γλωσσολόγοι. Αυτός –είμαι βέβαιος- φρόντισε, δημιουργώντας και διατηρώντας καλές σχέσεις με την ισπανική πρεσβεία της Αθήνας, οι απονομές εκείνων των διακρίσεων να γίνουν από την βασίλισσα Σοφία. Η Ισπανία είχε προλάβει να τον τιμήσει το 1994 με το Εθνικό Βραβείο Μετάφρασης για το ερευνητικό/μεταφραστικό κατόρθωμά του να αποδώσει στη μητρική του γλώσσα το μοναδικό ανώνυμο βυζαντινό χρονικό “Βαρλαάμ και Ιωσάφατ”, κείμενο που πέρασε από αραβικές, εβραϊκές, λατινικές και βυζαντινές αποδόσεις και ιστορεί την πίστη του πρίγκηπα Ιωσάφατ, μοναχογιού του βασιλιά Αβενίρ, στην εκκλησία του Χριστού χάρη στη βοήθεια και υποστήριξη του μοναχού Βαρλαάμ, μετά από σειρά δοκιμασιών, οπότε η ψυχή ατενίζει τα ουράνια δώματα και σώζεται.

Αν αναφερθώ με κάποιες λεπτομέρειες στο ερευνητικό και μελετητικό έργο του Πέδρο, που έχει τίτλους σχετικούς με τον ανταγωνισμό μεταξύ των εκκλησιών της Νικαίας και της Ηπείρου κατά τον 13ο αιώνα, την ρωσική αυτοκρατορική ιδέα και την εικόνα του Βυζαντίου μετά την Άλωση, την ανάλυση και μετάφραση του Ακάθιστου Ύμνου, τα “Ερωτήματα” του Χρυσολωρά, το ελληνικό ψαλτήριο του Γλιούντοφ, την εθνική και γλωσσική διαφορά στο Βυζάντιο, το ποίημα του Διγενή Ακρίτα και το έπος της Καστίλλης, την λαϊκή λογοτεχνία του Βυζαντίου, αλλά και σε θέματα της Επανάστασης του 1821 και του Εμφυλίου, στην Ελλάδα των νησιών από τη Φραγκοκρατία ως σήμερα, φοβάμαι πως θα περάσουμε ώρες και μέρες εδώ. Θα ισχυριστώ πως μπορεί να υπάρχουν και άλλοι που ασχολήθηκαν με κάποιο ή με περισσότερα θέματα από αυτά που ανέφερα. Θα ισχυριστώ πως μπορεί να υπάρχουν άλλοι που τα ανέπτυξαν περισσότερο ή καλύτερα. Με άλλα λόγια, λαβαίνω το θάρρος να παραμερίσω προς το παρόν αυτό το τεράστιο έργο, που αποτελεί αφορμή άλλων παρουσιάσεων.

Να το παραμερίσω προς όφελος δύο δραστηριοτήτων του Πέδρο, που είναι μοναδικές και πολύτιμες. Η πρώτη είναι πως ο Πέδρο, με το πόνημά του «Η μεταγραφή των νεοελληνικών στα ισπανικά» (La transcripción del griego moderno al español) καθόρισε τους γλωσσικούς και γραμματικούς κανόνες αυτής της μεταγραφής, οι οποίοι είναι πια αποδεκτοί από τους ειδικούς. Συμπληρωματικά, σε συνεργασία με τον Ricardo Olmos, πρότεινε τα κριτήρια των ονομασιών και τίτλων των αρχαίων κεραμικών αγγείων. Η δεύτερη είναι η ίδρυση του περιοδικού «Ερύθεια-Erytheia» (όνομα μιας κόρης των Εσπερίδων) στα ισπανικά, που ασχολείται με την έρευνα, ανάπτυξη και προβολή του Βυζαντινού και Νεοελληνικού πολιτισμού. Σήμερα, έχει τη θέση του υποδιευθυντή αυτού του περιοδικού. Υπογραμμίζω αυτές τις δύο δραστηριότητες, επειδή δεν έχουν προηγούμενο, αλλά έχουν παρόν και μέλλον αναγνώρισης και ουσίας.

Να όμως που είναι ένας… πολυθεσίτης: Πρόεδρος της Εθνικής Ισπανικής Επιτροπής Νοτιο-ανατολικών ευρωπαϊκών Σπουδών, Ιδρυτής και Διευθυντής της σειράς «Nueva Roma για τα Μεσαιωνικά και Ανθρωπιστικά Ελληνικά και Λατινικά Κείμενα και Μελέτες», καθηγητής στο Κέντρο Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Σπουδών του Ανωτάτου Συμβουλίου Επιστημονικών Ερευνών της Ισπανίας. Η Εταιρεία Συγγραφέων αποφάσισε να του δώσει μια θέση μεταξύ των μελών της και πιστεύω πως αυτή η πρωτοβουλία είναι εκείνο το «άλλο» που θα τον κάνει να αποφύγει να στραμπουλήξει το πόδι του αυτές τις μέρες στην Αθήνα. Τον χαιρετώ λοιπόν: ¡bienvenido don Pedro!