Γράφει: Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

[…] Τεράστια κύματα θα κατακλύσουν τη γη. Τα ζώα θα εξαφανιστούν. Οι μέλισσες θα χαθούν. Οι πάγοι θα λιώσουν. Τυφώνες και κυκλώνες θα καταστρέψουν τη γη. Οι άνθρωποι ανήμποροι θα τρέχουν να κρυφτούν. Οι μηχανές δεν θα τους βοηθούν. Τα ρομπότ θα απορρυθμιστούν. […]

(Από το διήγημα «Το όνειρο με τις τρεις πόρτες», σελ. 38)

Με παραξένεψε και με τράβηξε ο τίτλος αυτής της συλλογής των δεκαέξι διηγημάτων, αλλά και όσα γράφει το οπισθόφυλλο αυτού του μικρού κομψού βιβλίου. Δεν έχω ξαναδιαβάσει άλλο βιβλίο της και το ρούφηξα. Αναζήτησα την κυρία Λίλια Τσούβα να μιλήσει στους αναγνώστες του Bookia για το συγγραφικό της αυτό ταξίδι.

Κυρία Τσούβα ευχαριστώ για τον χρόνο σας. Ποια ήταν η αφορμή γι’ αυτό το βιβλίο;

Σας ευχαριστώ πολύ για την πρόσκληση, κυρία Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη, όπως και για τη δυνατότητα που μου δίνετε να επικοινωνήσω με τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες του Bookia. Συγχαρητήρια για το έργο σας!

Είναι αλήθεια πως από καιρό αισθανόμουν την ανάγκη να μιλήσω για όσα συμβαίνουν γύρω μας. Η συλλογή διηγημάτων Το τραγούδι των Ινουίτ, εκδόσεις Βακχικόν, προέκυψε από ανάγκη έκφρασης. Θέλησα να τοποθετηθώ απέναντι στα προβλήματα της εποχής. Έχουμε αναπτύξει έναν πολύ προηγμένο τεχνολογικά πολιτισμό, όμως χάσαμε την ουσία της ζωής. Μεθύσαμε από ύλη και απολέσαμε την ανθρωπιά, την αγάπη. Πώς μπορούμε να πορευτούμε χωρίς αυτά;

Σπουδάσατε Μεσαιωνική και Νεότερη Ελληνική Φιλολογία στο ΑΠΘ, είστε κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου Δημιουργικής Γραφής ΕΑΠ, έχετε γράψει ποιήματα, δοκίμια και διηγήματα, έχετε επίσης συμμετάσχει σε συλλογικά έργα. Οι ίδιες ανησυχίες σας οδηγούν στη συγγραφή και των υπόλοιπων έργων σας;

Η έμπνευση πηγάζει από όσα συμβαίνουν γύρω μας. Τα μεγάλα ανθρώπινα προβλήματα, το υπαρξιακό, ο έρωτας, ο θάνατος, η ομορφιά, η παθογένεια, είναι θέματα διαχρονικά στην τέχνη. Το πώς τα συλλαμβάνει κάποιος ή κάποια συγγραφέας, είναι ζήτημα ενσυναίσθησης, αλλά και λογοτεχνικής όρασης, του τρόπου δηλαδή με τον οποίο το μάτι ορά.

Στο εν λόγω βιβλίο, η γυναίκα κατέχει σημαντικό ρόλο. Όπως ξέρουμε όμως, το αντρικό φύλο έχει κυρίαρχη θέση παντού, ακόμη και στη λογοτεχνία. Θελήσατε την ανατροπή;

Ίσως και να συνιστά ανατροπή η κυρίαρχη θέση της γυναίκας στα διηγήματα. Η γυναίκα δεν είναι μόνο βιολογικό συμπλήρωμα του άνδρα και βασικός παράγοντας συνέχισης της ζωής. Διαπρέπει σε όλες τις εκδηλώσεις του βίου. Είναι σύζυγος, μητέρα, εργαζόμενη, επιστήμονας, πολιτικό και κοινωνικό πρόσωπο. Πιστεύω στη γυναίκα. Ας μην ξεχνάμε πως έχει στα χέρια της τη διαπαιδαγώγηση των νέων γενεών. Μπορεί να συμβάλλει στην αλλαγή.

Τα δεκάξι διηγήματά σας χωρούν σε εξήντα έξι σελίδες. Είναι αφαιρετικά, συμβολικά, λακωνικά. Θα έλεγα πως είναι τόσο όσο χρειάζεται για να μεταφέρετε τα μηνύματά σας. Από σας είναι η εμπειρία γραφής στο να διαβάσουμε πίσω από τις λέξεις. Από την πλευρά όμως των απλών αναγνωστών; Μπορούν να διεισδύσουν και να δεχτούν τα μηνύματά σας, να προβληματιστούν;

Πες την αλήθεια, αλλά πες την παραποιημένη, έλεγε η Έμιλυ Ντίκινσον. Ένα έργο τέχνης δεν μπορεί να μιλήσει ευθέως και ρητά για όσα το απασχολούν. Μιλά πλάγια, μέσω των εικόνων, των συμβόλων, των μεταφορών. Στο βιβλίο του Η Αναγκαιότητα της τέχνης*, ο Ερνστ Φίσερ γράφει: η τέχνη καθιστά τον άνθρωπο ικανό να κατανοεί την πραγματικότητα και όχι μόνο τον βοηθάει να την υπομένει, αλλά και δυναμώνει την απόφασή του να την κάνει πιο ανθρώπινη και πιο αντάξια του ανθρώπινου γένους*. Ο αναγνώστης και η αναγνώστρια, κατά την άποψή μου, διαθέτουν την ενσυναίσθηση, ώστε να δεχθούν τα μηνύματα του βιβλίου και να προβληματιστούν.

* Έρνστ Φίσερ, Η αναγκαιότητα της τέχνης. Θεμέλιο. Αθήνα, 1977. σελ. 54-55

Αλήθεια, μπορούμε να διορθώσουμε τον κόσμο, όπως ο Δον Κιχώτης; Ουτοπία, επιθυμία ή στόχος;

Δεν ξέρω εάν μπορούμε να διορθώσουμε τον κόσμο. Δεν είμαι τόσο αισιόδοξη. Η ανθρώπινη φύση είναι ιδιοτελής και άπληστη. Ακόμη και στις πιο ελπιδοφόρες στιγμές, θριάμβευσε η σκοτεινή της πλευρά. Ίσως είναι ουτοπία η αλλαγή. Η επιθυμία πάντως υπάρχει. Και η υψηλή τέχνη, που αντικρίζει κατάματα τις άφθαρτες ουσίες, όπως ο αητός τον ήλιο, σύμφωνα με τον Κώστα Βάρναλη, υπηρετεί αυτή την επιθυμία. Ευαισθητοποιεί, εξευγενίζει, ξυπνά από τον λήθαργο. Δεν απουσιάζει από τους δύσκολους καιρούς μας το όραμα για έναν καλύτερο κόσμο.

«Ο κόσμος είναι η φωλιά του ανθρώπου. Ο κόσμος είναι μία φωλιά». Κι όμως τη φωλιά μας την καταστρέφουμε οι ίδιοι οι άνθρωποι, γιατί νιώθουμε δυνατοί, άπληστοι, κατακτητές. Πότε θα αναλάβουμε την ευθύνη απέναντί του, αλλά και στην επόμενη γενιά;

Δεν έχουμε διδαχθεί από τα σφάλματά μας. Διανύουμε ακόμη τη φάση του ανθρώπου καταστροφέα. Έχουμε αποθρασυνθεί. Ξεχάσαμε πως συνοδοιπορούμε με τους άλλους ανθρώπους και τα υπόλοιπα όντα στον πλανήτη. Όμως, όσο το χρήμα παραμένει στην κορυφή των αξιών, τόσο θα εκπίπτουμε. Χρειάζεται επανιεράρχηση, επαναξιολόγηση. Είναι ζήτημα πολιτικό, προτύπων, παιδείας.

Αναφέρετε την ισπανική γρίπη του 1920, τον κορονοϊό που ζήσαμε δυο χρόνια τώρα στη χειρότερη μορφή του, μας πάτε όμως και στο μέλλον, στο 2050, εάν υπάρχει ο πλανήτης. Θα ζούμε συνεχώς με τους φόβους που μας μπόλιασαν;

Οι φόβοι πηγάζουν από την περατότητα της ύπαρξης. Είναι το άγχος του θανάτου που μας κατατρύχει. Οι υπόλοιποι φόβοι, εργασία, εκπαίδευση, υγεία, ειρήνη, κοινωνικότητα, έχουν κοινωνικοπολιτική προέλευση. Εξαρτώνται από την πολιτική που ασκείται, αλλά και από τον κώδικα των αξιών μας. Το πόσο μπορούμε να ξεφύγουμε από τον κομφορμισμό και τα πρότυπα που προωθούνται. Γεμίσαμε μικρούς και μεγάλους φόβους. Νομίζω φταίμε και εμείς για αυτό. Δεν μας μπολιάζουν μόνο, τους επιτρέπουμε και να μας μπολιάζουν. Γνωρίζω ανθρώπους «ιδεολόγους», οι οποίοι συμμετέχουν δυναμικά σε αγώνες, κινητοποιήσεις. Αλλά είναι δέσμιοι των χρημάτων σε βαθμό απανθρωπιάς, όπως και τού τι θα πει ο κόσμος, τι ψήφους θα πάρουν, κλπ.

Γράφετε τις ιστορίες σας σαν να ζωγραφίζετε. Σαν να γεννιούνται μέσα από ένα παραμύθι. Πόσο παραμύθι όμως χωρά μέσα σε ιστορίες που χτυπούν το καμπανάκι του κινδύνου;

Το παραμύθι είναι αφήγηση παρηγορητική, γιατί περιέχει την κάθαρση. Με την αλληγορία του ανασύρει υποσυνείδητους φόβους και απωθημένες ενορμήσεις. Ο λυρισμός, η φαντασία, το παράδοξο, ο ανθρωπομορφισμός, ο ανιμισμός, το κάνουν ελκυστικό. Και η ανθρώπινη φύση χρειάζεται το μαγικό του παραμυθιού, γιατί τη συνδέει με το άυλο μέρος της ζωής. Η επιστήμη μπορεί να έδωσε απαντήσεις στα περισσότερα από τα ερωτήματα που μας βασάνιζαν αιώνες, όμως το μεταφυσικό ερώτημα παραμένει. Το παραμύθι χωρά, κατά την ταπεινή μου άποψη, και μέσα σε ιστορίες που χτυπούν το καμπανάκι του κινδύνου, γιατί προσφέρει παραμυθία και λύτρωση.

Πώς γνωρίσατε όλους αυτούς πολιτισμούς, τα ήθη, τα έθιμα και τους μύθους; Από τον Αρκτικό κύκλο, τη Βενετία, το Τολέδο της Ισπανίας, το Δουβλίνο, τη Χιλή, τη Βραζιλία, την Κοΐμπρα της Πορτογαλίας, τη Χαϊδελβέργη, την πόλη όπου δικάζονταν και καίγονταν οι μάγισσες, μέχρι το Ενσινίτας;

Σε κάποιες από τις πόλεις και τις χώρες αυτές είχα τη χαρά να ταξιδέψω. Τις αγάπησα, υπήρχε ένα αίσθημα νοσταλγίας. Για τις υπόλοιπες, το αποτέλεσμα είναι προϊόν επιθυμίας ή μελέτης.

Και μέσα σ' όλους αυτούς τους εξωτικούς πολιτισμούς που μας τους φέρνετε πολύ κοντά μέσω της γραφής σας, έρχεται ο Ηράκλειτος και η Ιλιάδα. Ποιο είναι το μήνυμα αυτού του διηγήματος προς τους αναγνώστες;

Ο Ηράκλειτος είναι η ιδιοφυής προσωπικότητα που συνέλαβε για πρώτη φορά την ιδέα της συνεχούς αλλαγής των πραγμάτων στο σύμπαν, όπως και τη διαλεκτική. Πόλεμος πατήρ πάντων εστίν. Τα πάντα ρει. Ποταμώ ουκ έστιν εμβήναι δις τω αυτώ. Φράσεις του που χάραξαν την πορεία της ανθρωπότητας και καθόρισαν την εξέλιξη της σκέψης. Στο διήγημα Ο ζογκλέρ αναφέρεται ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία της αέναης κίνησης των πραγμάτων.

Ο Όμηρος, από την άλλη, είναι ο αιώνιος γητευτής. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, από τα ωραιότερα παραμύθια επί της γης. Επηρέασαν και επηρεάζουν ακόμη την τέχνη. Όλη η αφήγηση της Ιλιάδας στηρίζεται στον θυμό του Αχιλλέα:  μήνιν άειδε, θεά (:την οργή τραγούδα, θεά). Αλλά και το παραμύθι των αδελφών Γκριμ για τον Αυλητή του Χάμελιν, έχει στη βάση της πλοκής την οργή του παράξενου ανθρώπου με τον αυλό που έσωσε τους χωρικούς από τα ποντίκια, όμως επειδή αρνήθηκαν την αμοιβή που του υποσχέθηκαν, εκείνος απήγαγε τα παιδιά τους. Στο διήγημα Ο γητευτής ενώνεται η Γερμανική με την Ελληνική κουλτούρα. Η μήνις του Αχιλλέα με την μήνιν του Αυλητή του Χάμελιν. Οι στίχοι 500-510 της ραψωδίας Σ της Ιλιάδας για το πρόστιμο ενός φόνου (απονομή δικαιοσύνης), με το παραμύθι των αδελφών Γκριμ.

Το μήνυμα που έλαβα από το βιβλίο σας «Το τραγούδι των Ινουίτ» είναι ότι μας προτρέπετε να ξαναγίνουμε άνθρωποι, να αγαπήσουμε τα σημαντικά. Στα δυο χρόνια της πανδημίας πιστεύετε πως υπήρχε χρόνος για αυτογνωσία;

Πράγματι, αυτό είναι το μήνυμα του βιβλίου, αλλά και αίτημα της εποχής: να ξαναγίνουμε άνθρωποι και να αγαπήσουμε τα σημαντικά. Νομίζω πως στα χρόνια της πανδημίας φιλοσοφήσαμε. Ο φόβος για τη ζωή μάς έκανε πιο ουσιαστικούς. Όμως η ιδιοτέλεια και η απληστία δεν περιορίστηκαν. Μια ματιά στην επικαιρότητα, αρκεί ώστε να το διαπιστώσουμε. Η αυτογνωσία παραμένει ζητούμενο.

Συνηθίζετε ν’ αφήνετε τους αναγνώστες να προβληματιστούν για το μήνυμα του βιβλίου σας; Τι θ’ αποκομίσουν, ακούγοντας τους ήχους των μαγικών αυλών: αισιοδοξία ή το «γρηγορείτε, χανόμαστε»;

Ένα βιβλίο, κατά την ταπεινή μου γνώμη, πρέπει να είναι υπαινικτικό. Να αφήνει χώρο στη φαντασία, τον προβληματισμό, την εξατομίκευση του μηνύματος.

Δε θα ήθελα να χάσουμε την αισιοδοξία μας. Να κρούσουμε όμως τον κώδωνα του κινδύνου, θα το ήθελα.

Η ετήσια εκδοτική παραγωγή από κάποιους συγγραφείς ή εκδοτικούς οίκους πιστεύετε πως είναι προς όφελος του βιβλίου;

Υπάρχει, είναι αλήθεια, μια σχεδόν ετήσια εκδοτική παραγωγή από κάποιους ή κάποιες συγγραφείς. Δεν είμαι ωστόσο αυτή που θα το κρίνω αρνητικά. Δεν μπορώ επίσης να απαντήσω μονολεκτικά ως προς το ερώτημα. Πιστεύω πως είναι θεμιτό από την πλευρά των συγγραφέων, και προς όφελος του βιβλίου, το να εκδίδουν κάθε χρόνο και νέο έργο. Αρκεί η πράξη αυτή να μην υπαγορεύεται από εμπορικούς κανόνες ή ματαιοδοξία, αλλά να είναι καρπός ενσυναίσθησης. Εάν είναι αυθεντική η ετήσια εκδοτική παραγωγή, δεν είναι μεμπτή.

Ποια είναι η γνώμη σας για το Bookia όσον αφορά την προβολή των συγγραφέων και των έργων τους;

Το Bookia αποτελεί τόπο συνάντησης των ανθρώπων που ασχολούνται με το βιβλίο. Είναι ένα κοινωνικό δίκτυο στο οποίο συγγραφείς, εκδοτικοί οίκοι, φιλαναγνώστες και φιλαναγνώστριες, αναρτούν βιβλία, συνεντεύξεις, κριτικές, γνώμες, φωτογραφίες, εξώφυλλα, έγγραφα, βίντεο, συνδέσμους. Επίσης, χαρίζονται ή ανταλλάσσονται βιβλία. Συμβάλλει στην προβολή των συγγραφέων και των έργων τους.

Κλείνοντας, και ευχαριστώντας σας για τον χρόνο σας, τι ετοιμάζει η Λίλια Τσούβα στο συγγραφικό της εργαστήρι;

Κυρία Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη, θα ήθελα να σας ευχαριστήσω από την καρδιά μου για τη συνομιλία μας αυτή, για την ευκαιρία που μου δώσατε να μιλήσω για το βιβλίο μου και να εκφράσω τις απόψεις μου. Να επικοινωνήσω με τους ανθρώπους του Bookia. Ελπίζω να εκδοθεί σύντομα η ποιητική μου συλλογή· ποιητικές μου σκέψεις που πήρα το θάρρος να φέρω στο φως.

Σας ευχαριστώ πολύ!