Γράφει: Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

Με μεγάλη έκπληξη διάβασα την ποίηση του Περουβιανού Ποιητή Carlos Orquendo, «Άπαντα τοπία», που δεν είναι γνωστός στο πλατύ ελληνικό αναγνωστικό κοινό, από τις εκδόσεις Άπαρσις. Μια δίγλωσση έκδοση (ελληνικά-ισπανικά) του ποιητικού έργου του Περουβιανού συγγραφέα, που έγινε υπό την αιγίδα της κυβέρνησης του Περού στο πλαίσιο των εορτασμών της διακοσιετηρίδας από την ανεξαρτησία του. Τη βιογραφία του ποιητή, οι αναγνώστες μπορούν να τη βρουν στο διαδίκτυο.

Στη συλλογή αυτή υπάρχουν θεωρητικά κείμενα για να καταλάβουν οι αναγνώστες την Περουβιανή ποίηση του De Amat. Αναζήτησα την καθηγήτρια Ιβηροαμερικάνικης και Ελληνικής Λογοτεχνίας αλλά και συντονίστρια της πρωτοποριακής αυτής σπάνιας ποιητικής συλλογής, Claudia Costanzo, που με μια ομάδα επιμελητών και μεταφραστών εργάστηκε σκληρά και έφεραν στη χώρα μας αυτό το εξαίσιο πόνημα.

Κυρία Claudia Costanzo ευχαριστώ για τον πολύτιμο χρόνο που μου διαθέτετε για να μας συστήσετε αυτό το εξαιρετικό βιβλίο. Είστε συντονίστρια αυτού του πρώτου τόμου της σειράς «Οι ποιητές του κόσμου », από τις εκδόσεις Άπαρσις, και η αρχή έγινε με τον Περουβιανό Ποιητή Carlos Orqendo. Γιατί επιλέχθηκε ο συγκεκριμένος ποιητής από το Περού;

Ένας από τους λόγους ήταν η μοναδικότητα του έργου του, και ιδιαίτερα του πιο σημαντικού του, δηλαδή του 5 metros de poemas το οποίο ίσως αποτελεί ένα επίτευγμα ποίησης-αντικειμένου σε παγκόσμιο επίπεδο. Παράλληλα, η Αβάντ-γκαρντ είχε πολύ σημαντική εκπροσώπηση στην Λατινική Αμερική και πιο συγκεκριμένα στο Περού· δεν ήταν τόσο επίγονη σε σχέση με την Ευρώπη όπως πολλοί σκέφτονται, αλλά η ευρωπαϊκή Αβάντ-γκαρντ άνοιξε το άνοιξε τις πόρτες στην Ιβηρική Αμερική, κάτι που τις επέτρεψε να εκφράσει αρκετά ελεύθερα τη μοναδικότητά της.

Το ευρύ ελληνικό αναγνωστικό κοινό ενώ γνωρίζει Λατινοαμερικάνους Ποιητές, δεν γνωρίζει κάποιον αντιπρόσωπο του Περού. Πού οφείλεται η απουσία της Περουβιανής λογοτεχνίας στη χώρα μας αφού, όπως διάβασα στο βιβλίο, είχε υπογραφεί από το 1988 σύμφωνο συνεργασίας μεταξύ των δυο χωρών;

Κάποιοι από τους πιο γνωστούς Περουβιανούς συγγραφείς είναι ο Mario Vargas llosa, ο César Vallejo, ο José María Arguedas, ο Ricardo Palma, ο José Carlos Mariátegui. Μπορεί πολλοί από όσους γνωρίζουν για την ύπαρξή τους να μην ξέρουν ποια είναι η εθνικότητά τους και αυτό συμβαίνει συχνά όχι μόνο για τους Περουβιανούς αλλά για όλους όσους είναι από κάποια από τις 22 ισπανόφωνες χώρες. Η γλώσσα έχει αποτελέσει έναν δεσμό πιο ισχυρό από την πατρίδα και επίσης υπάρχει μια σειρά από λόγους ιστορικούς και ιστορικό-λογοτεχνικούς οι οποίοι έχουν συντελέσει στο να αναγνωρίζουμε αυτούς τους συγγραφείς ως Ισπανοαμερικάνους· μάλιστα οι ίδιοι θέλησαν η καταγωγή τους από την Ισπανόφωνη Αμερική να είναι πιο σημαντική από την χώρα καταγωγής τους. 

Ποια είναι τα κοινά λογοτεχνικά χαρακτηριστικά των δυο λαών και με ποιον Έλληνα Ποιητή μπορούμε να συγκρίνουμε τον τιμώμενο ποιητή;

Από την προετοιμασία της ανεξαρτησίας της η Ελλάδα άρχισε να ενσωματώνει τις ευρωπαϊκές μόδες και έτσι από τον ρομαντισμό και έπειτα η ελληνική τέχνη ακολούθησε τις αλλαγές αλλά πάντα με έναν ιδιαίτερο ελληνικό τρόπο· πράγμα που σύμφωνα με τον Σεφέρη οι Έλληνες έκαναν από την αρχαιότητα, κάτι που βασίζει σε μια αναφορά στον Πλάτωνα, σύμφωνα με την οποία  δεν ενδιέφερε το πόσο έπαιρναν οι Έλληνες από άλλους καθότι εκείνοι πάντα το έκαναν καλύτερα. Κάτι παρόμοιο έγινε και στην Ιβηρική Αμερική. Η κύρια διαφορά ήταν ότι οι Έλληνες δεν είχαν υποχρέωση να αποδείξουν την καλλιτεχνική τους αυτονομία γιατί όλοι ήξεραν ότι είχε συμβεί το αντίθετο: όλη η δυτική τέχνη βασιζόταν στην ελληνική· αντίθετα η Αμερική για πολλούς αιώνες ήταν αποικία της Ευρώπης και μόλις στον 20ο αιώνα κατάφερε να αναγνωριστεί η καλλιτεχνική της ανεξαρτησία, όταν συγγραφείς όπως ο García Márquez ή ο Arguedas παρήγαγαν πολύ σημαντικά έργα βασιζόμενοι στο αυτόχθονες παραστάσεις (αγροτικές ή ιθαγενείς) με στοιχεία από ευρωπαϊκές πηγές. Όσον αφορά τον Oquendo, οι Έλληνες συγγραφείς που είναι πιο κοντά του είναι αυτοί της γενιάς του 30, οι οποίοι αντιστοιχούν σε αυτό το οποίο στην Ευρώπη και την Βραζιλία αποκαλείται “Μοντέρνα Ποίηση” ενώ στην ισπανόφωνη Αμερική “Αβάντ-γκαρντ”. Μόνο που στην Ελλάδα η οπτική ποίηση δεν έχει εκπροσώπους ενώ στην ισπανόφωνη Αμερική υπάρχουν.

Η ποιητική αυτή συλλογή εκδόθηκε με αφορμή τα διακόσια χρόνια από την επανάσταση του Περού όπως και της Ελλάδας. Διαβάζοντας την ποίηση του De Amat δεν εντόπισα κάτι επαναστατικό, κάτι πατριωτικό. Γιατί επιλέχθηκε ο συγκεκριμένος ποιητής;

Σας ευχαριστώ για την ερώτηση, είναι πολύ σημαντική. Πράγματι, το έργο του Oquendo δεν περιέχει αναφορές στις πολεμικές πτυχές της ανεξαρτησίας αλλά αποτελεί κάτι πολύ πιο σημαντικό. Σχετικά με αυτό ας έχουμε στο μυαλό ότι τα πρακτικά της ανεξαρτησίας ή ακόμα και η ψήφιση ενός εθνικού Συντάγματος είναι μόνο ένα μόνο βήμα της διαδικασίας για αυτονομία. Για να είναι μία χώρα πραγματικά ελεύθερη θα πρέπει να ανεξαρτητοποιηθεί όχι μόνο στον νομικό τομέα αλλά και στον οικονομικό, στον πολιτιστικό, στον καλλιτεχνικό κ.α., δηλαδή σε όλες τις πτυχές της ζωής των πολιτών. Όπως προείπαμε υπάρχουν χώρες, όπως η Ελλάδα, οι οποίες ήταν πολιτιστικά αυτόνομες πριν γίνουν και συνταγματικά· υπάρχουν όμως και άλλες όπως οι ισπανόφωνες χώρες οι οποίες έπρεπε να αγωνιστούν γενναία για να πετύχουν την πολιτισμική τους ταυτότητα μετά από την επίσημη ανεξαρτησία. Στη ισπανόφωνη Αμερική η τέχνη είχε, ήδη από την εποχή των πολέμων της ανεξαρτησίας, σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση των εθνικών ταυτοτήτων της. Αρχικά σε επίπεδο αναφορικό, δηλαδή, ζωγραφίζοντας ή λέγοντας για προσωπικότητες και επεισόδια από εκείνους τους πολέμους. Αλλά μερικές δεκαετίες αργότερα από την διαδικασία ανεξαρτητοποίησης , όταν ακόμα κάποιες από τις μελλοντικές χώρες (όπως η Κούβα) ήταν αποικίες, οι ισπανόφωνοι καλλιτέχνες ανακάλυψαν ότι η μεγαλύτερη συνεισφορά στις εθνικές αυτονομίες θα ήταν να επιτύχουν την ανεξάρτητη αισθητική. Αυτή ήταν μια πολύχρονη διαδικασία που ξεκίνησε γύρω στο 1880 και η οποία ήρθε στο απόγειό της το 1967, όταν απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ στον Γουατεμαλέζο  Miguel Angel Asturias, μια τύχη διεθνούς αναγνώρισης στον αποκαλούμενο “μαγικό ρεαλισμό” και με αυτόν στην πρωτοτυπία των ισπανόφωνων χωρών της Αμερικής στις οποίες αναφερθήκαμε στην προηγούμενη ερώτηση. Μέσα σε αυτήν την πολύπλοκη διαδικασία αυτονόμησης περίπου 100 χρόνων μπορούν να αναδειχθούν ποικίλα ορόσημα: το έργο του  Oquendo είναι ένα από αυτά. 

Από ποια καλλιτεχνικά ρεύματα ή από ποιους ποιητές επηρεάστηκε ο De Amat για να φτάσει να γίνει ένας από τους εξέχοντες ποιητές του Περού;

Όπως είπαμε, ανήκει στην Αβάντ-γκαρντ. Συνήθως αναφέρεται ότι η Αβάντ-γκαρντ που πιο πολύ συναντάται στο έργο του είναι ο υπερρεαλισμός, αλλά έχει πολλά στοιχεία κυβισμού, φωβισμού και φουτουρισμού.

Τα Άπαντα είναι ένα πρωτοποριακό βιβλίο, αφού έχει μια ιδιαιτερότητα: Είναι 5 μέτρα ποίημα. Γράφετε μέσα στο βιβλίο πως είναι οπτικό, κινητικό αλλά και κινηματογραφικό. Όταν ξεδιπλώνεται μοιάζει με κινηματογραφικό φιλμ αλλά και ακορντεόν.

Ποια είναι η φιλοσοφία αυτού του βιβλίου και πόσο κοντά βρίσκεται στον Έλληνα έμπειρο αναγνώστη;

Θα έλεγα πως υπάρχουν δύο ελληνικές λέξεις οι οποίες σαν κλειδιά του βιβλίου: ουτοπία και κωμωδία. Οι Αβάντ-γκαρντ -και ειδικότερα αυτές τις Λατινικής Αμερικής- προβάλλονται στο μέλλον, σε έναν “τόπο” που δεν υπάρχει ήδη αν και περνιέται ως “ευ” δηλαδή ευτυχής· και για αυτό συνήθως έχουν μια κριτική στάση ή ακόμα και καταστρεπτική προς ένα παρόν το οποίο δεν τους αρέσει. Στο έργο του Oquendo αυτή η κριτική γίνεται μέσω του χιούμορ, το οποίο χρησιμοποιείται για την καρικατούρα και για την ειρωνεία. Μία προσεκτική ανάγνωση μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε την ηχώ των τεχνικών του Αριστοφάνη όπως και επίσης την κοινωνική αποδοχή αυτού του χιούμορ· ο ποιητής κοροϊδεύει την κοινωνία του παρόντος για να καλέσει τον αναγνώστη να την αμφισβητήσει στο όνομα της ολικής κατασκευής μιας καλύτερης μελλοντικής κοινωνίας. Η κίνηση, τόσο οπτική όσο και φυσική, την οποία προωθεί το βιβλίο εμπεριέχει μια ενεργή συμμετοχή του αναγνώστη και κατά κάποιον τρόπο τον  ενθαρρύνει να είναι ο πρωταγωνιστής όχι μόνο της λογοτεχνίας αλλά και της διαδικασίας της δόμησης μιας νέας κοινωνίας. 

Διαβάζουμε ποίηση μ’ ένα ιδιαίτερο τρόπο, ξένο προς την Ευρώπη. Ο αναγνώστης γίνεται συμμέτοχος στην ποίηση του ώστε να τον κατανοήσει;

Ακριβώς, όπως μόλις εξηγήσαμε η συμμετοχή του αναγνώστη είναι βασική σε αυτήν την περίπτωση. Οι προοδευτικές του ιδέες τον θέλουν κυνηγημένο από το καθεστώς της εποχής; Οι αναγνώστες θα βρουν στρατευμένη ή επαναστατική ποίηση μέσα σ’ αυτή τη συλλογή; Είναι επαναστατική ποίηση, κυρίως στο αισθητικό κομμάτι. Αλλά επίσης υπάρχει κριτική στον κομμουνισμό, στην διαφήμιση, στην χειραγώγηση της κινηματογραφικής εικόνας, το οποίο, εν τέλει, είναι μια κριτική στον καπιταλισμό. Ας λάβουμε υπόψη ότι πολλά από τα ποιήματα του Oquendo  δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Amauta του Mariátegui, τον οποίο ο Oquendo θεωρούσε ως ιδεολογικό καθοδηγητή. 

Γνωρίζουμε πως στη Λατινική Αμερική, αγαπούν την Ελλάδα, την ιστορία και τον Πολιτισμό της. Πώς δέχτηκε η πρεσβεία του Περού αλλά και η περουβιανή κοινότητα την πρόταση των εκδόσεων;

Η κυβέρνηση του Περού διοργάνωσε, λόγω του εορτασμού των 200 χρόνων από την ανεξαρτησία του, έναν διαγωνισμό με πολιτιστικές προτάσεις μεταξύ όλων των διπλωματικών αντιπροσωπιών στο εξωτερικό, στον οποίο έγιναν 20 προτάσεις από τις οποίες έγιναν δεκτές 8, συμπεριλαμβανομένου και αυτού του βιβλίου. Η πρεσβεία του Περού στην Ελλάδα ήταν η πρώτη η οποία εξέφρασε ενδιαφέρον και υποστήριξε την πρόταση για να μπορέσει να συμμετάσχει στον διαγωνισμό. Δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα ποιο ρόλο έπαιξε για την επιτροπή το γεγονός ότι το βιβλίο αυτό ήταν αφιερωμένο στο ελληνικό κοινό. Γενικά είναι κάτι με συμβολική σημασία ανάμεσα στους ισπανόφωνους λατινοαμερικάνους: Αν και πρόκειται για μια μικρή αγορά, και μόνο που έχει να κάνει με την ελληνική κοινότητα είναι αρκετό, γιατί είναι ένα είδος επιστροφής στις ρίζες.

Η σύσφιξη των φιλικών σχέσεων και δεσμών της Ελλάδας με τις χώρες της Ιβηρικής Αμερικής και ιδιαίτερα στο Περού, σε θέματα του Πολιτισμού, γίνεται μόνο στη λογοτεχνία; Γνωρίζετε ποιοι Έλληνες ποιητές ή συγγραφείς έχουν μεταφραστεί και αγαπηθεί στο Περού;

Ας θυμηθούμε ξανά ότι ο κόσμος των ισπανόφωνων χωρών απαρτίζεται από 22 χώρες ενωμένες με μια κοινή γλώσσα. Αυτό σημαίνει ότι όταν μεταφράζεται και επεξεργάζεται ένα βιβλίο στο ισπανικά οι δυνητικοί αναγνώστες είναι οι πάνω από 600 εκατομμύρια ανθρώποι που έχουν σαν μητρική γλώσσα τα ισπανικά. Για τον ίδιο λόγο είναι δύσκολο ή ακόμα ευμετάβλητο το να μιλήσουμε για περουβιανές ή μεξικάνικες μεταφράσεις. Αυτό για το οποίο μπορούμε να μιλήσουμε είναι για μεταφράσεις στα Ισπανικά. Οι πιο γνωστοί μοντέρνοι Έλληνες συγγραφείς στο ισπανόφωνο κοινό είναι ο Καβάφης, ο Καζαντζάκης και ο Καστοριάδης (ο οποίος χαίρει εκτίμησης τόσο σαν στοχαστής όσο και σαν συγγραφέας), αν και επίσης έχουν μεταφραστεί και άλλοι σπουδαίοι όπως ο Σεφέρης, ο Ελύτης ή ο Γκάτσος. Παρ’ όλα αυτά ο φιλελληνισμός των ισπανόφωνων χωρών δεν τρέφεται μόνο κυρίως από τη συνεισφορά της μοντέρνας Ελλάδας: Η αφοσίωση τους έχει να κάνει περισσότερο με την Αρχαία Ελλάδα, την οποία οι ισπανόφωνες δημοκρατίες πάντα θεωρούσαν ως πρότυπο για την δημιουργία των κοινωνιών τους.  

Οι εκδόσεις Άπαρσις, στις αρχές του 2020, είχαν κυκλοφορήσει ένα ακόμη δίγλωσσο βιβλίο, μια ανθολογία ποιημάτων της σπουδαίας Ουρουγουανής ποιήτριας Δελμίρα Αγουστίνι, με τίτλο «ΕΝΔΟΜΥΧΑ ÍNTIMA ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ», με σας ως συντονίστρια της συλλογής. Θα μπορούσαμε να πούμε πώς η Αγκουστίνι άνοιξε τον δρόμο γι’ αυτή τη σειρά «Ποιητές του κόσμου»;

Έτσι είναι.

Ποιοι στάθηκαν αρωγοί σε όλη αυτή την προσπάθεια της έκδοσης;

Ξεχωρίζω, πάνω από όλα, το Instituto Cervantes της Αθήνας και ειδικά την Νανά Παπανικολάου, η οποία διαχειρίστηκε την βοήθεια του Σχεδίου “κανό” για την έκδοση 20 αντιτύπων της συλλογής “ακορντεόν”. Επιπροσθέτως θα ήθελα να δώσω ευχαριστίες στο Φεστιβάλ LEA και συγκεκριμένα στην Adriana Martínez καθότι στα πλαίσια αυτής έγινε η παρουσίαση του βιβλίου στην Αθήνα, όπως στην Θεσσαλονίκη έγινε στο αντίστοιχο Διεθνές Φεστιβάλ Βιβλίου. Σημαντικό ρόλο έπαιξαν επίσης τα πανεπιστημιακά τμήματα των ισπανικών φιλολογιών του Καποδιστριακού, του Ανοιχτού και της Θεσσαλονίκης με της θερμές ευχαριστίες στον Πρόεδρο του πρώτου, Δημήτριο Δρόσο, τον Αντιπρόεδρο του δεύτερου Δημήτριου Φιλιππή και τον Καθηγητή του τρίτου Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Το ίδιο σημαντική ήταν η βοήθεια των τμημάτων Μετάφρασης και Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστήμιου και ανεκτίμητη η στήριξη της Καθηγήτριας Μαρίας Δαμηλάκου. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω των συγγραφέα του προλόγου του 5 metros, Victor Ivanovich.

Τελικά: οποιαδήποτε λίστα ονομάτων είναι πάντα άδικη διότι ποτέ δεν είναι ακριβής· έχω εμπιστοσύνη στο ότι έχω συμπεριλάβει τους σημαντικότερους και ότι οι υπόλοιποι θα αναφερθούν με κάποιον άλλο τρόπο. Αν θέλουμε να το συνοψίσουμε σε λίγες λέξεις, μέχρι τώρα η στήριξη έχει έρθει από των ακαδημαϊκό κόσμο της Ελλάδας ο οποίος έχει ως αντικείμενο την διδασκαλία της Ισπανικής.

Ποιος θα είναι ο επόμενος Ποιητής, η τιμώμενη χώρα που θα γνωρίσουν οι Έλληνες αναγνώστες από σας και από τις εκδόσεις Άπαρσις;

Θα δούμε.

Συγχαρητήρια κυρία Claudia Costanzo, σε σας αλλά και στη αξιόλογη μεταφραστική ομάδα για το εξαίρετο πόνημα σας και εύχομαι να γνωρίσουμε χάρη σε σας αλλά και των εκδόσεων Άπαρσις, την ποιητική φωνή των Ιβηροαμερικάνικων χωρών.