Μαίρη Κόντζογλου-Από ήλιο σε ήλιο, Ανέσπερος-εκδόσεις Μεταίχμιο

Γράφει η Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

Τελείωσε και το δεύτερο μέρος της διλογίας «Από ήλιο σε ήλιο» για την ματωμένη απεργία της Σερίφου. Καθηλωτικό και το δεύτερο μέρος αφού τα ιστορικά γεγονότα του Α’ Παγκόσμιου πολέμου εντείνονται και οι νέοι μας σκοτώνονται στα χαρακώματα. Οι ιστορικές αναφορές σκορπίζονται στις σελίδες του βιβλίου χωρίς να αποπροσανατολίζουν τον αναγνώστη από το κεντρικό θέμα που είναι ματωμένη απεργία. Ακόμη για τον πόνο, την εκμετάλλευση, τη φτώχια, την πείνα, την ορφάνια, τη χηρεία, την εκμετάλλευση του ανθρώπου από άνθρωπο, για την απληστία, τον κατατρεγμό και τον έρωτα, για τους εργατικούς αγώνες, αλλά και για την τεράστια κοινωνική αδικία που υφίσταντο οι γυναίκες στις παλαιότερες εποχές στα νησιά μας. Νεκροί αλλά και βαριά τραυματίες χωρίς ασφάλιση και υγειονομική περίθαλψη, χωρίς Ταμείο Αλληλοβοήθειας αφού τα χρήματα των εργατών μπαίνουν στις τσέπες των Γκρόμαν, αφήνονται στη μοίρα τους. Στις παράπλευρες απώλειες υπολογίζεται και η νεαρή σύζυγος του πανίσχυρου πια Γκρόμαν, η Ανδρομέδα που βουλιάζει στη θλίψη και αρνείται την πραγματικότητα. Ένα τραγικό γεγονός θα τη βγάλει από τον συναισθηματικό της λήθαργο, θα την αφυπνίσει σαν άνθρωπο και θα την κάνει να απαιτήσει τη ζωή της πίσω. Στο μεταξύ οι εργάτες των μεταλλείων, υπό την καθοδήγηση του Σπέρα και του Περσέα, όταν η κατάσταση στα μεταλλεία φτάσει στο απροχώρητο, θα κηρύξουν απεργία διεκδικώντας ασφάλεια και αξιοπρέπεια. Θα χυθεί αίμα, θα χαθούν ζωές αλλά εκείνοι θα είναι ανυποχώρητοι μέχρι την τελική λύση. Οι ήρωες θα συνεχίσουν να αγωνίζονται για την αγάπη και την δικαιοσύνη από ήλιο σε ήλιο. Γιατί αν δεν αγωνιζόταν, θα πεινούσαν τα παιδιά τους και στο μέλλον. Είναι αφιερωμένο σε έναν μεγάλο αγώνα κι ένα μεγάλο έρωτα, που μπορεί να είναι το ίδιο, όπως γράφει η Μαίρη Κόντζογλου στη σελίδα 353.

Μιλά για τοπικούς βουλευτές και τοπικούς άρχοντες, για την εξάρτηση που έχουν ακόμη και σήμερα, αφού οι μεγάλοι επιχειρηματίες τους βοηθούν να εκλέγονται. Διαβάζουμε στη σελίδα 111 «Οι τοπικοί βουλευτές και οι λοιποί άρχοντες της αυτοδιοίκησης ήταν της απόλυτης έγκρισης του Γκέοργκ. Κανείς δεν εκλέγονταν αν δεν είχε εκ των προτέρων ορκιστεί ότι θα βοηθούσε την επιχείρηση από όποια θέση κι αν έπαιρνε… Δεν υπήρχε ούτε μια περίπτωση δημοκρατικά εκλεγμένου βουλευτή ή δημάρχου που να μην είχε «υπογράψει» δήλωση υποταγής στο αφεντικό του νησιού».

Μας μιλά για τον συνδικαλισμό της εποχής μα συνειρμικά ο αναγνώστης θα φέρει στον νου του τον σημερινό συνδικαλισμό. Για τον Κωνσταντίνο Σπέρα που φυλακίστηκε, που βασανίστηκε γιατί έκανε αυτό που ήταν ορκισμένος, να αγωνίζεται. Να ξεσηκώνει τους εργάτες ενάντια της αδικίας, να παλεύει για το αυτονόητο, μακριά από κομματικές ομπρέλες. Γράφει στη σελίδα 369 «Ο Κωνστάντης Σπέρας τώρα πια είχε σχηματίσει πολιτική αντίληψη και μιλούσε μόνο με αλήθειες. Κάτι που οι περισσότεροι το έβρισκαν μειονέκτημα φοβερό. Ακόμη κι αυτοί που ευαγγελίζονταν την αλλαγή του κόσμου δεν σήκωναν την κριτική του και δεν δέχονταν αυτό που πρέσβευε, πως ο συνδικαλισμός δεν έπρεπε να μπαίνει κάτω από κομματική ομπρέλα». Ο Σπέρας, ο Κονόμος κα μερικοί άλλοι κατάφεραν να ξεσηκώσουν τον κόσμο. Επαναστάτησαν γιατί δεν άντεχαν άλλο τη θηλιά στον λαιμό τους. Ήθελαν τη λευτεριά και τη δικαιοσύνη. Γιατί δεν άντεχαν άλλο τους σπιούνους, τους ψευδομάρτυρες, το κόμμα των Εθνικοφρόνων που ήταν πίσω από κάθε αντεργατική βρομιά. «Γιατί κανείς άνθρωπος δεν αξίζει τέτοια μεταχείριση. Να σε κάνουν να νιώθεις σαν σκουπίδι. Ο Αιμίλιος Γκόρμαν ήθελε να αδειάσει τις φλέβες του σιδήρου από τα βουνά μας. Ο Γκεόργκ Γκρόμαν θέλει να αδειάσει και τις φλέβες από το αίμα μας». Σελ 378.

Η Ανδρομέδα ελευθερώθηκε από κάθε αγκύλωση του παρελθόντος, από κάθε ψέμα που την πότιζε ο πατέρας της, τόσα χρόνια. Αλήθεια ελευθερώθηκε; Ποια γυναίκα στην πραγματικότητα «μπορούσε να νιώθει ελεύθερη σε μια κοινωνία που τις έβλεπε σαν βοηθητικά χέρια στη δουλειά, σαν κοιλιές που γεννούσαν παιδιά, σαν υπηρέτριες πεθερικών και γονέων, σαν στολίδια που τόνιζαν την ανωτερότητα των αντρών ή υπογράμμιζαν την ταπεινή τους καταγωγή;» σελ 364

Διαβάζοντας αυτό το βιβλίο για τους αγώνες των εργατών αλλά και για τη θέση της γυναίκας, μου ερχόταν τα λόγια του Νίκου Καζαντζάκη «Νιώθω σαν να χτυπάμε τα κεφάλια μας στα σίδερα. Πολλά κεφάλια θα σπάσουν. Μα κάποια στιγμή, θα σπάσουν και τα σίδερα». Τη λευτεριά μόνοι μας την κερδίζουμε, κανείς δεν μας τη χαρίζει.

Στο επιμύθιο θα διαβάσετε το τι ήταν ο Γκρόμαν και πώς έδρασαν οι κληρονόμοι του. Αλλά και για τα άλλα πραγματικά πρόσωπα που η Μαίρη Κόντζογλου έβαλε ως πρωταγωνιστές αυτής της διλογίας. Θα μπορούσα να γράψω πολλά ακόμη για τούτο το δεύτερο μέρος, μα θέλω να ζήσετε μόνοι σας τις ανατροπές που θα σας καθηλώσουν. Είναι τόσο επίκαιρο το βιβλίο που θα σας προβληματίσει για το σήμερα. «Αυτός που αγωνίζεται μπορεί να χάσει, όμως αυτός που δεν αγωνίζεται ήδη έχει χάσει», είχε πει ο Μπρεχτ. Αλήθεια; Ποιον κόσμο θα κληρονομήσουμε εμείς στην επόμενη γενιά; Καλοτάξιδο κι αυτό το βιβλίο κι ας ευχηθούμε να δώσει τη μικρή φλόγα που οι περισσότεροι καρτερούμε.

«Μήπως τους έμπλεξα τους ανθρώπους; Μήπως ζούσαν καλύτερα στην άγνοιά τους; Αλλά πώς να βλέπεις την εκμετάλλευση και να μην προσπαθείς να τους μάθεις ποιο είναι το δίκιο»; σελίδα 435

«Η αλήθεια είναι πως οι γυναίκες παντού καταπιέζονται πολύ. Όχι μόνο από τα αρσενικά, άντρες ή πατεράδες αλλά ακόμη και απ’ τις μανάδες και τις πεθερές τους. Από τις οποίες δεν θα περίμενε κανείς, σαν θύματα που είχαν υπάρξει και οι ίδιες στα νιάτα τους, να είχαν άλλη συμπεριφορά απέναντί τους». Σελίδα 313

Σέριφος, ένα μικρό νησί με κατοίκους που αγωνίζονται να επιβιώσουν με ελάχιστες καλλιέργειες και με σκληρή καθημερινότητα. Η γη του όμως είναι πλούσια σε μετάλλευμα και γι’ αυτό μπαίνει στο στόχαστρο επιτήδειων που θέλουν να πλουτίσουν άκοπα και γρήγορα. Έτσι, το 1886 εγκαθίσταται στη Σέριφο ο Εμίλ Γκρόμαν κι αρχίζει να εξορύσσει ορυκτό πλούτο μέσα σε απάνθρωπες και επικίνδυνες συνθήκες εργασίας για τους ανθρώπους που αναγκάζονται να μπουν στη δούλεψή του. Άνθρωποι που δουλεύουν από ήλιο σε ήλιο κι ευελπιστούν για ένα παραπάνω κομμάτι ψωμί πέφτουν θύματα εκμετάλλευσης και μέσα σε αυτό το πλαίσιο γεννιούνται και μεγαλώνουν οι ήρωες της νέας διλογίας της Μαίρης Κόντζογλου.

Στο δεύτερο βιβλίο με τίτλο «Ανέσπερος» φτάνουμε στην εποχή των αιματηρών γεγονότων της Σερίφου και οι ήρωες του πρώτου βιβλίου έχουν πάρει τις σωστές θέσεις πάνω στη μυθοπλαστική σκακιέρα. Είμαστε στη δεκαετία του 1910, όπου ο Γκέοργκ Γκρόμαν συνεχίζει την αιματηρή και ορυκτή αφαίμαξη του νησιού από εργάτες και γη αντίστοιχα, ακολουθώντας τα στυγνά ίχνη του πατέρα του. Στριφνός, ακατάδεκτος, αγενής, απότομος, απάνθρωπος, ψηλομύτης, μεγαλωμένος σε άνετο περιβάλλον αλλά με προβληματική συμπεριφορά, με γονείς που αδιαφορούσαν ή φοβόντουσαν να ασχοληθούν με την προκλητική συμπεριφορά του. Παντρεύεται την Ανδρομέδα, γοητευμένος από το υποτονικό και άβγαλτο κοριτσάκι που του προξένεψε ο πατέρας της, Ανδρεάκος Δρακούλης. Άλλωστε δεν τον εγκατέλειψε ποτέ ο φόβος πως θα τον απέρριπτε μια οποιαδήποτε άλλη γυναίκα κι επιπλέον θέλησε να δημιουργήσει σχέση εμπιστοσύνης με τους ντόπιους. Μετάλλευμα, πλούτος, υπακοή, δύναμη, αυτά έβαλε στο μάτι για να τα πάρει από το νησί της Σερίφου με κάθε κόστος, μόνο που τελικά τα σχέδιά του με τον γάμο δεν ευοδώθηκαν κι αρχίζουν νέα βάσανα γι’ αυτόν.

Στο πλάι του παραμένει ο Ανδρεάκος, ο γερμανόφωνος διερμηνέας που είχε έρθει με τον Εμίλ Γκρόμαν κι έκτοτε απέκτησε εξουσία, τουπέ και «αέρα», διαφεντεύοντας τους εργάτες κατά το δοκούν. Για να ισχυροποιήσει τους δεσμούς του με το αφεντικό του, του προξενεύει την κόρη του, αναγκάζοντάς την να ακολουθήσει τα ίχνη της συνώνυμης ηρωίδας της μυθολογίας που είχε αναγκαστεί να υποκύψει στις ορέξεις του κήτους που απειλούσε το νησί της. Βέβαια, ο τόπος βοά για την κίνηση αυτή και οι φήμες οργιάζουν, όλοι καταλήγουν όμως στο εύκολο, επιπόλαιο και βιαστικό συμπέρασμα πως η Σερφιώτισσα Ανδρομέδα πρόδωσε τον τόπο της και τους ανθρώπους του! Η κοπέλα υποκύπτει στις ορέξεις του άντρα της που δεν κάνει και πολλά για να την ανακαλύψει, να τη γνωρίσει, να οικειοποιηθούν, αν όχι ερωτευθούν ο ένας τον άλλον και τελικά βυθίζεται στην κατάθλιψη και τη μελαγχολία. Πλούτη και πύργοι στο Φάληρο, οικονομική άνεση και υπηρέτες δε φέρνουν την ευτυχία κι η Ανδρομέδα δείχνει διαρκώς ανορεξία και έλλειψη χαράς. Ναι αλλά ο Περσέας με τον οποίο ερωτεύτηκαν στο μεταξύ και σχεδίαζαν να το σκάσουν κρυφά και να καταφύγουν στη Σύρο ή και ακόμη πιο μακριά για να γλυτώσουν από το νησί και για να ζήσουν τον έρωτά τους;

Ο ήρωάς μας λοιπόν, που δε γνωρίζει τον πραγματικό λόγο που υπέκυψε στον γάμο η Ανδρομέδα, έχει καταρρακωθεί αλλά επιμένει πως το κορίτσι δεν έφταιγε για το πισωγύρισμα. Ταυτόχρονα, η σκληρή δουλειά, οι συζητήσεις με τους άλλους εργάτες, οι συμπεριφορές των επιστατών και οι τραυματισμοί από τα ελλιπή μέσα προστασίας και ασφαλείας αρχίζουν να τον αφυπνίζουν. Ρίχνεται με πάθος στη δουλειά του, παρατηρεί, σημειώνει, αντιλαμβάνεται, αλλάζει η ματιά του για τα όσα συμβαίνουν γύρω τους. Για τον λόγο αυτό αρχίζει να σχεδιάζει τον αγώνα για καλύτερες συνθήκες εργασίας, ως νεότερος και πιο έμπειρος ωθείται από τους συναδέλφους του σε άτυπη αρχηγία, αλληλογραφεί με τον Σπέρα που έχει ήδη ζυμωθεί για τα καλά στον συνδικαλιστικό αγώνα, με τη συμμετοχή του στην καπνεργατική απεργία του 1914, μετά την οποία συνελήφθη και φυλακίστηκε, όπως θα γίνει πολλές φορές αργότερα στη ζωή του. Και οι συνθήκες στο νησί μοιάζουν πρόσφορο έδαφος για τον αγώνα του: «Σκληρή η δουλειά, οι αμοιβές όλο και μειούμενες, οι ώρες όλο και αυξανόμενες, οι συνθήκες όλο και χειρότερες» (σελ. 106). Ο Σπέρας συγκρούστηκε πολλές φορές με όσους επιθυμούσαν κηδεμόνες στο συνδικαλιστικό κίνημα γιατί δε σταματάει να προσβλέπει σε αντικειμενικότητα στον αγώνα, τρέχει όπου τον χρειάζονται οι εργάτες, με τα ιδανικά της ισότητας και της δικαιοσύνης πάντα για φάρο του.

Αυτά είναι τα πρώτα βήματα στο νέο μυθοπλαστικό σύμπαν που στήνει η Μαίρη Κόντζογλου και ακολουθούν απανωτές ανατροπές, αναπάντεχα γεγονότα, στενά αλληλοσυνδεδεμένα περιστατικά, έρωτες και προδοσίες, αγάπες και προξενιά, θάνατοι και απελπισία. Με συγγραφική μαεστρία, διεισδυτικά ψυχογραφήματα, άφθαστη καταγραφή ανθρώπων και κουλτούρας, βιώνουμε τις συνθήκες εκμετάλλευσης του τόπου από τον Εμίλ αρχικά και τον Γκέοργκ στη συνέχεια Γκρόμαν και ταυτόχρονα την ανύπαρκτη θέση της γυναίκας σε μια κλειστή κοινωνία που πνίγει κάθε της πρωτοβουλία και όνειρο. Είναι θέσφατο πως «οι γυναίκες εκπροσωπούνταν από τον σύζυγό τους» και πως, αν βρίσκονταν σε γάμο που δεν ήθελαν, κάτι όχι σπάνιο, η κακοκεφιά τους και η ατονία οδηγούσε ακόμη και επιστήμονες σε βιαστικά και ανεδαφικά συμπεράσματα: «…ίσως να είχε μελαγχολία, άρα πειραγμένο νευρικό σύστημα, άρα δεν ήταν και τόσο απίθανη μια επιληπτική κρίση» (σελ. 129)! Καραδοκεί πάντα ο φόβος του ραφιού: «…κάθε μήνας που περνάει αξίζεις λιγότερο…» (σελ. 253) σε «…μια κοινωνία που τις έβλεπε σαν βοηθητικά χέρια στη δουλειά, σαν κοιλιές που γεννούσαν παιδιά, σαν υπηρέτριες πεθερικών και γονέων, σαν στολίδια που τόνιζαν την ανωτερότητα των αντρών ή υπογράμμιζαν την ταπεινή τους καταγωγή» (σελ. 363-364).

Ταυτόχρονα, με χειρουργική ακρίβεια καταγράφονται τα ελλιπή μέτρα προστασίας και ασφάλειας των μεταλλωρύχων, οι άτυπες δηλώσεις υποταγής των αιρετών στο Αφεντικό του νησιού, τον Γκρόμαν, οπότε κι έκαναν τα στραβά μάτια στις ατασθαλίες και στα προβλήματα που δημιουργούνταν. Με τον ίδιο τρόπο καταγράφονται οι αλλαγές που εφαρμόζονται με δυσκολία για τις εργασιακές συνθήκες, οι παγίδες στους κανονισμούς, ο διχασμός σε συντηρητικούς που περιμένουν να φτιάξουν τα πράγματα και σε τολμηρούς που μιλούν για σωματείο, για απεργία, για εξέγερση! Και πάνω στην κορύφωση της πλοκής επιστρέφει ο Κωνσταντίνος Σπέρας που επεξεργάζεται το καταστατικό του Σωματείου Εργαζομένων στα μεταλλεία με τέτοιο τρόπο που ακόμη και σήμερα αποτελεί πρότυπο! Από κεφάλαιο σε κεφάλαιο, από ψυχογραφήματα σε ψυχογραφήματα κι από εξελίξεις σε εξελίξεις, φτάνουμε στις 7 Αυγούστου 1916, στην αρχή των διεκδικήσεων, της απεργίας, των αιτημάτων, των απαιτήσεων. Και πλέον τα γεγονότα ξετυλίγονται μέσα από τα μάτια του υπομοίραρχου Χαρίλαου Χρυσάνθου που εκλήθη στο νησί με τους άντρες του για να επιβάλει την τάξη, του ειρηνοδίκη Δημητρίου Κόντου, των απεργών, των χωροφυλάκων, των ηρώων του βιβλίου, οπότε ο καθένας μιλάει με το δικό του λεξιλόγιο και βάσει της δικής του λογικής και ψυχοσύνθεσης, για τα γεγονότα που βίωσε, για τους φόβους, του, για την αποφασιστικότητά του κι έτσι το μυθιστόρημα γίνεται πολυπρισματικό, ακριβοδίκαιο, αντικειμενικό όσο σταλάζει το αδικοχυμένο αίμα.

Η αφήγηση ρέει σα νεράκι, γεμάτη καλολογικά στοιχεία, διεισδυτικά ψυχογραφήματα, απρόσμενα γεγονότα και συχνή χρήση ενεστώτα διαρκείας που δίνει ένταση και ρυθμό στο κείμενο ενώ οι διακριτικές παρεμβάσεις της συγγραφέως στη ροή («λέμε εμείς που ξέρουμε την ιστορία», «Κι αν αναρωτιόμαστε γιατί…», «θα αναφέρω μόνο ένα παράδειγμα» κλπ.) κάνουν την εξιστόρηση πιο προσωπική και δένουν ανεπαίσθητα τον αναγνώστη με τα προσωπικά βιώματά της κατά τη συγγραφή. Μέσα από το πάνθεον των ηρώων που μας συστήνονται, ξεδιπλώνεται το χρονικό της εξόρυξης των μεταλλευμάτων της Σερίφου, τα ατυχήματα, οι αλλαγές στον κοινωνικό ιστό του νησιού, η οικιστική ανάπτυξη, οι μεταμορφώσεις του εσωτερικού και του εξωτερικού της χέρσας αυτής γης, με λίγα λόγια καταγράφεται το ηρωικό, αποξενωμένο, ακόμη αιμάσσον αυτό νησί που οι κάτοικοί του βίωσαν τόσα πολλά, με τα ορυχεία μονόδρομο για επιβίωση και για θάνατο: «Το νησί που βουλιάζει στη φτώχεια και τη δυστυχία σε κανέναν δεν χαρίζεται, κανείς δεν εξαιρείται» (σελ. 371). Πρόκειται για ένα χρονικό εξαπάτησης, εκμετάλλευσης, διχόνοιας, ευτελισμού των ανθρώπων που ζητούσαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν τυχοδιώκτη που ήρθε για να γίνει πλούσιος αδιαφορώντας για όλα τα υπόλοιπα και ο γιος του βημάτισε σε ακόμη χειρότερα μονοπάτια. Μικρές ιστορίες συνοδεύουν τον κύριο άξονα της πλοκής, αίτια και αιτιατά βγαίνουν στο φως, χαρακτήρες που έρχονται και φεύγουν ή στήνουν τα γερά θεμέλια που θα μας οδηγήσουν στο τέλος της διλογίας, όλα αυτά συγκροτούν ένα πλούσιο σε καλλιέπεια έργο, γραμμένο με άφθονα καλολογικά στοιχεία, παρομοιώσεις και μεταφορές: «Το απόγευμα έκλεβε το φως της μέρας, το ‘χωνε βιαστικά στις τσέπες του…» (σελ. 144) και «Μεγάλη σκλαβιά η αγάπη. Αλλά και καλή κρυψώνα» (σελ. 216).

«Από ήλιο σε ήλιο» δουλεύουν οι φτωχοί μεροκαματιάρηδες κάτοικοι της Σερίφου και το μυθιστόρημα μας ξεναγεί σε αυτό το ανεμοδαρμένο, άγονο, φτωχό, κακοτράχαλο νησί. Πάνω Πιάτσα, Κάστρο, η κορυφή του Τούρλου, Χώρα, Μεγάλο Λιβάδι, Κουταλάς, Μία Χωριό, Μονή Ταξιαρχών είναι οι τόποι δράσης και πότε μπαίνουμε σε σπίτια κι εκκλησίες και πότε βυθιζόμαστε στις σκοτεινές στοές, σε κεκλιμένα, φρεάτια, ράμπες, σκάλες φόρτωσης, μηχανοστάσια. Ταυτόχρονα, σε δεύτερη ανάγνωση βλέπουμε τη δύσκολη και ανύπαρκτη ουσιαστικά θέση της γυναίκας που δεν έχει αντίλογο ούτε γνώμη και άποψη αλλά δουλεύει στο σπίτι και στα χωράφια, χωρίς δικαίωμα σκέψης και μάθησης. Συναρπαστικές λεπτομέρειες, ρεαλισμός και παραστατικότητα, καλομελετημένοι χαρακτήρες, ενδιαφέρουσες εξελίξεις, πιστότητα και αυθεντικότητα εποχής και τόπου είναι μερικά μόνο από τα θετικά γνωρίσματα του τελευταίου βιβλίου της διλογίας με τίτλο «Από ήλιο σε ήλιο» που είναι πλούσιο σε εξελίξεις, συναισθήματα και προβληματισμούς και ολοκληρώνει μια δυνατή ιστορία με άφθαστο ρεαλισμό και καλοδουλεμένη πλοκή.